چگونه سنگسار می کنند

سنگسار، که به آن رجم نیز گفته می شود، مجازاتی است که در آن محکوم با پرتاب سنگ به سمت او، جان خود را از دست می دهد. این مجازات معمولاً با دفن بخشی از بدن فرد در زمین و سپس پرتاب تدریجی سنگ هایی با اندازه مشخص توسط افراد آغازگر و سپس عموم، تا زمان مرگ اجرا می شود. شرایط اثبات آن بسیار سخت گیرانه بوده و عمدتاً برای جرم زنای محصنه اعمال می گردد.

مجازات سنگسار یا رجم، یکی از بحث برانگیزترین اشکال مجازات در طول تاریخ و در جوامع گوناگون بوده است. این مجازات که ریشه هایی کهن در تمدن ها و ادیان مختلف دارد، امروزه نیز در کانون توجهات حقوق بشری و فقهی قرار دارد. برای درک دقیق این مجازات، لازم است به چگونگی اجرای آن، شرایط تحقق جرم، پیشینه تاریخی و وضعیت حقوقی کنونی آن در قوانین مدرن بپردازیم. این مقاله با رویکردی جامع و بی طرفانه، تلاش می کند تا تمام ابعاد این مجازات پیچیده را، از تعاریف و تاریخچه تا جزئیات اجرایی و بحث های معاصر، تشریح کند تا خوانندگان، اعم از متخصصان حقوقی و عموم مردم، درک کاملی از این موضوع به دست آورند.

مفهوم شناسی سنگسار (رجم): چیستی و تعاریف

سنگسار که در فقه اسلامی با عنوان «رجم» شناخته می شود، به مجازاتی اطلاق می گردد که طی آن فرد محکوم، با پرتاب مکرر سنگ به سمت بدنش، به تدریج جان خود را از دست می دهد. این شیوه اعدام، نوعی مجازات بدنی است که هدف آن، علاوه بر سلب حیات، ایجاد درد و رنج تدریجی و عبرت آموزی است. ریشه شناسی واژه رجم از ریشه عربی رَجَمَ به معنای پرتاب کردن سنگ یا دشنام دادن با سنگ است و سنگسار نیز یک واژه فارسی است که به همین معنا به کار می رود.

در نظام های حقوقی و فقهی، سنگسار در دسته مجازات های حدی قرار می گیرد. مجازات های حدی، مجازات هایی هستند که نوع و میزان آن ها در شرع مشخص شده و قاضی حق کم یا زیاد کردن آن ها را ندارد، بلکه صرفاً وظیفه اجرای آن را بر عهده دارد. در طول تاریخ، این مجازات برای جرائم مشخصی مانند زنای محصنه یا در برخی موارد خاص، لواط، در نظر گرفته شده است که با شرایط اثبات بسیار سختگیرانه همراه بوده است.

پیشینه تاریخی و مذهبی سنگسار

مجازات سنگسار، پدیده ای صرفاً مختص یک دوره یا یک تمدن خاص نیست و رد پای آن را می توان در بسیاری از جوامع و فرهنگ های باستانی و همچنین در ادیان بزرگ ابراهیمی مشاهده کرد.

سنگسار در تمدن های باستانی

پیشینه مجازات سنگسار به دوران های بسیار کهن باز می گردد. برخی از متون و الواح تاریخی نشان می دهند که در تمدن های باستانی بین النهرین، نظیر سومریان، مجازات هایی مشابه سنگسار برای برخی جرائم از جمله سرقت یا زناشویی یک زن با دو مرد، وجود داشته است. قوانین حمورابی، هرچند به صراحت به سنگسار اشاره ای ندارد، اما مجازات های بدنی سختی را برای نقض هنجارهای اجتماعی و اخلاقی در نظر گرفته بود. در یونان و روم باستان نیز، هرچند سنگسار به شکل رایج مجازات اعدام نبود، اما گاهی به عنوان نوعی اعدام جمعی و عمومی برای مجرمین خاص یا برای توهین به مقدسات، اجرا می شد.

سنگسار در ادیان ابراهیمی

ادیان ابراهیمی نیز، به ویژه یهودیت و اسلام، به اشکالی به مجازات سنگسار پرداخته اند:

در یهودیت (عهد عتیق)

در متون عهد عتیق (تورات)، به مجازات سنگسار برای طیف وسیعی از جرائم اشاره شده است. این جرائم شامل کفر، جادوگری، زنا، ارتداد، شکستن شنبه (Sabbath) و دیگر تابوهای مذهبی می شد. به عنوان مثال، در سفر خروج و لاویان، آیاتی وجود دارد که به صراحت به سنگسار برای مجازات این گونه اعمال دستور می دهد. در تورات، سنگسار به عنوان یک شکل کلاسیک از اعدام تلقی می شد و جامعه یهود در آن دوران، این مجازات را برای حفظ پاکی و اجرای عدالت دینی به کار می گرفتند. روش اجرای آن نیز غالباً به صورت عمومی و با مشارکت مردم بود تا عبرت انگیز باشد.

در اسلام (فقه اسلامی)

در اسلام، وضعیت سنگسار کمی پیچیده تر است. نکته قابل توجه این است که در آیات صریح قرآن کریم، به مجازات سنگسار برای زنا اشاره ای نشده است، بلکه مجازات زنا (در مورد افراد غیرمحصن) ۱۰۰ ضربه شلاق ذکر شده است. با این حال، فقهای شیعه و سنی بر اساس سنت پیامبر (ص) و روایات متعدد (احادیث) که از ایشان و ائمه (ع) نقل شده است، به مشروعیت و اجماع بر اجرای سنگسار در موارد خاصی نظیر زنای محصنه، فتوا داده اند.

بحث های کلامی و فقهی گسترده ای در مورد وجود آیه رجم در قرآن کریم و دلایل عدم وجود آن در مصحف فعلی وجود دارد. برخی از فقهای اهل سنت، با استناد به روایاتی از صحابه، معتقدند که آیه ای در مورد رجم در قرآن وجود داشته که بعداً حذف شده است (که این دیدگاه با اصول تحریف ناپذیری قرآن از نظر شیعه در تضاد است). اما اکثریت فقهای شیعه و سنی، اگرچه بر اساس سنت و اجماع، حکم سنگسار را مشروع می دانند، اما عدم ذکر صریح آن در قرآن را دلیلی بر تفاوت ماهیت آن با سایر حدود قرآنی نمی دانند و آن را جزء حدود الهی قلمداد می کنند که از طریق سنت اثبات شده است.

چگونگی اجرای حکم سنگسار: فرآیند گام به گام

اجرای حکم سنگسار، مجازاتی است که فرآیندی دقیق و مرحله به مرحله دارد و با شرایط بسیار خاصی به مرحله عمل می رسد. این فرآیند از زمان اثبات جرم تا لحظه اجرا، با جزئیات خاصی همراه است.

شرایط تحقق جرم مستوجب سنگسار (پیش زمینه های صدور حکم)

یکی از مهم ترین جنبه های درک چگونگی اجرای سنگسار، آگاهی از شرایط سخت گیرانه برای اثبات جرمی است که مستوجب این مجازات است. در فقه اسلامی، این مجازات عمدتاً برای جرم «زنای محصنه» و در برخی موارد خاص، «لواط» (با تشخیص حاکم و شرایط ویژه) در نظر گرفته می شود.

نوع جرم و شرایط احصان

مجازات سنگسار به طور خاص برای زنای محصنه است. «احصان» به معنای دارا بودن شرایطی است که شخص زناکار با وجود دسترسی به همسر شرعی و قانونی خود، مرتکب زنا شده باشد. این شرایط برای زنای محصنه عبارتند از:

• بلوغ: فرد باید به سن قانونی بلوغ شرعی رسیده باشد.
• عقل: فرد باید عاقل بوده و فاقد جنون باشد.
• اختیار: زنا باید با اراده و اختیار خود فرد و بدون هیچ گونه اکراه و اجباری صورت گرفته باشد.
• تأهل و همسر دائمی: فرد باید متأهل و دارای همسر دائمی باشد.
• دسترسی به همسر: فرد باید در زمان ارتکاب زنا، به همسر دائمی خود دسترسی داشته باشد و امکان مقاربت با او فراهم باشد. موانعی مانند سفر طولانی همسر، بیماری مقاربتی، یا عدم قدرت بر مقاربت (مانند عِنّین بودن مرد) می تواند مانع تحقق احصان شود.
• امکان مقاربت: حداقل یک بار مقاربت با همسر دائمی قبل از ارتکاب زنای محصنه صورت گرفته باشد.

راه های اثبات جرم

اثبات جرم زنای مستوجب سنگسار، به دلیل شدت مجازات، با سخت گیری های فوق العاده ای همراه است. راه های اثبات آن شامل موارد زیر است:

1. اقرار: متهم باید چهار بار در چهار جلسه مختلف، نزد قاضی به ارتکاب زنا اقرار کند. این اقرارها باید صریح، بدون ابهام، بدون اکراه و در حالت عقل و هوشیاری کامل باشد. هرگونه شک یا تردید در اقرار، می تواند موجب سقوط حد شود.
2. شهادت: چهار مرد عادل باید به صورت همزمان و بدون اختلاف در جزئیات، شهادت دهند که عمل زنا را با تمام خصوصیات آن به چشم خود دیده اند. این شرط، از جمله سخت ترین شرایط اثبات جرم در فقه اسلامی است و عملاً وقوع آن در شرایط عادی بسیار نادر است. شهادت زنان به تنهایی یا همراه با مردان، برای اثبات این حد کفایت نمی کند.
3. علم قاضی: در برخی موارد، قاضی می تواند بر اساس مجموعه قرائن و شواهد قوی، به علم کافی برای اثبات جرم برسد. با این حال، این راه نیز با احتیاط فراوان و تنها در موارد خاص و با دلایل متقن قابل استفاده است و نمی تواند جایگزین بینه شرعی (اقرار و شهادت) باشد.

این سخت گیری ها نشان می دهد که هدف فقه اسلامی از وضع چنین شروطی، بیشتر بازدارندگی و تهدید به اجرای حکم است تا اجرای عملی و گسترده آن.

آماده سازی برای اجرای حکم

پس از صدور حکم قطعی سنگسار توسط دادگاه و تأیید آن توسط مراجع عالی قضایی، مراحل آماده سازی برای اجرای حکم آغاز می شود:

• غسل و کفن: در برخی فتاوا، محکوم قبل از اجرای حکم، غسل میت داده شده و کفن می شود، شبیه به مراسم تدفین یک مسلمان.
• آماده سازی محل اجرا: محل اجرای حکم معمولاً در مکانی عمومی و دور از سکونت مردم آماده می شود. یک گودال (حفره) در زمین حفر می شود که عمق آن برای مردان تا کمر و برای زنان تا سینه است.
• قرار گرفتن محکوم در گودال: محکوم در این گودال قرار گرفته و اطراف او با خاک پوشانده می شود، به گونه ای که تنها سر و قسمت بالایی بدن (برای مردان) یا سر تا سینه (برای زنان) نمایان باشد. هدف از این کار، جلوگیری از فرار محکوم و همچنین اطمینان از اصابت سنگ ها به بدن اوست.

فرآیند پرتاب سنگ

یکی از مهم ترین ابعاد چگونگی اجرای سنگسار، جزئیات مربوط به فرآیند پرتاب سنگ است:

• اندازه سنگ ها: اندازه سنگ ها از اهمیت ویژه ای برخوردار است. طبق موازین فقهی، سنگ ها نباید آنقدر بزرگ باشند که محکوم با یک یا دو ضربه کشته شود و نباید آنقدر کوچک باشند که به آن ها سنگ گفته نشود. هدف از این حکم، مرگ تدریجی و با درد است تا مجازات عبرت انگیزتر باشد. اندازه سنگ ها معمولاً باید متوسط باشد، یعنی نه به اندازه ای که یکباره موجب مرگ شود و نه به اندازه ای کوچک که تنها خراشی سطحی ایجاد کند.
• آغازکنندگان پرتاب سنگ: نحوه آغاز پرتاب سنگ ها بستگی به چگونگی اثبات جرم دارد:
  • اگر جرم با شهادت چهار شاهد عادل اثبات شده باشد، شهود باید ابتدا سنگ بزنند.
  • اگر جرم با اقرار چهارباره خود محکوم اثبات شده باشد، حاکم شرع یا نماینده او (قاضی مجری حکم) باید ابتدا سنگ بزند.
• ادامه پرتاب سنگ: پس از آغازکنندگان، سایر حاضران (در صورت حضور و تمایل) می توانند به پرتاب سنگ ادامه دهند تا محکوم جان خود را از دست بدهد.

موارد سقوط حکم در حین اجرا

یکی از نکات حائز اهمیت در اجرای حکم سنگسار، مسئله فرار از گودال و تأثیر آن بر سقوط حکم است:

• فرار در صورت اثبات با اقرار: اگر جرم زنای محصنه صرفاً با اقرار خود محکوم اثبات شده باشد و محکوم پس از اصابت اولین سنگ، بتواند از گودال فرار کند، اجرای حکم متوقف می شود و مجازات از او ساقط می گردد. این عمل به منزله «رجوع از اقرار» تلقی می شود و چون مجازات حدی بر مبنای اقرار، با رجوع از آن ساقط می شود، حکم سنگسار نیز ادامه پیدا نمی کند.
• عدم سقوط حکم در صورت اثبات با شهادت: اما اگر جرم با شهادت شهود عادل اثبات شده باشد، فرار محکوم از گودال، موجب سقوط حکم نمی شود. در این حالت، محکوم باید بازگردانده شده و حکم سنگسار تا زمان مرگ اجرا شود.

این تفاوت در سقوط حکم، اهمیت و حساسیت اثبات جرم از طریق شهادت را در مقایسه با اقرار نشان می دهد.

سنگسار در قانون مجازات اسلامی ایران و بحث های معاصر

در قانون مجازات اسلامی جمهوری اسلامی ایران، مجازات سنگسار پیش بینی شده است، اما با توجه به ملاحظات مختلف حقوق بشری و مصلحت اندیشی، در سالیان اخیر تغییراتی در نحوه اجرای آن اعمال شده است.

ماده ۲۲۵ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲

ماده ۲۲۵ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ به صراحت به مجازات سنگسار (رجم) اشاره دارد. طبق این ماده: «حد زنا برای زانی محصن و زانیه محصنه رجم می باشد.» این ماده، جایگاه سنگسار را به عنوان حد شرعی زنای محصنه تثبیت می کند.

با این حال، بخش دوم این ماده، امکان تبدیل این حکم را تحت شرایط خاصی فراهم آورده است: «در صورت عدم امکان اجرای رجم با پیشنهاد دادگاه صادرکننده حکم قطعی و موافقت رئیس قوه قضائیه در صورتی که جرم با بینه (شهادت) اثبات شده باشد، موجب اعدام زانی محصن و زانیه محصنه است و در غیر این (یعنی اثبات از طریق ادله دیگر مانند اقرار یا علم قاضی) صورت موجب صد ضربه شلاق برای هر کدام خواهد بود.»

این قسمت از ماده، انعطاف پذیری مهمی را در اجرای این مجازات ایجاد کرده است. دلایل این تغییر و انعطاف را می توان به عوامل زیر نسبت داد:

• ملاحظات حقوق بشری و بین المللی: اجرای سنگسار در جوامع مدرن، با انتقادات شدید سازمان ها و نهادهای حقوق بشری بین المللی مواجه است که آن را مجازاتی وحشیانه، غیرانسانی و نقض کننده کرامت انسانی می دانند. این انتقادات، دولت ها را تحت فشار قرار داده تا در اجرای این مجازات تجدیدنظر کنند.
• مصلحت جامعه: برخی از فقها و مراجع، با در نظر گرفتن مصلحت جامعه اسلامی و جلوگیری از وهن دین در اذهان عمومی جهانی، به این نتیجه رسیده اند که در شرایط کنونی، اجرای عملی سنگسار ممکن است به ضرر اسلام و مسلمانان باشد.
• ندرت وقوع: با توجه به سخت گیری های شدید فقهی در اثبات جرم زنای محصنه، وقوع و اثبات این جرم به حدی که منجر به سنگسار شود، بسیار نادر است. این ندرت نیز خود زمینه ای برای جایگزینی یا تبدیل مجازات فراهم می آورد.

این تغییر بدان معناست که در عمل، اگرچه حکم سنگسار همچنان در قانون وجود دارد، اما اجرای آن به ندرت و با شرایط سخت گیرانه تری صورت می گیرد و امکان تبدیل آن به اعدام یا شلاق نیز در نظر گرفته شده است.

انتقادات حقوق بشری و بین المللی

مجازات سنگسار همواره با مخالفت ها و محکومیت های شدید از سوی سازمان های بین المللی حقوق بشر، فعالان مدنی و بسیاری از کشورها مواجه بوده است. آن ها این مجازات را عملی «وحشیانه و سبعانه»، «غیرانسانی» و «نقض آشکار کرامت انسانی» تلقی می کنند. بحث عدم تناسب جرم و مجازات، به ویژه برای جرمی که ممکن است ناشی از یک لغزش لحظه ای باشد، از مهم ترین انتقادات مطرح شده است.

پاسخ های فقهی به این انتقادات معمولاً بر محور ندرت وقوع و سخت گیری های فوق العاده در اثبات جرم تأکید دارد و این مجازات را بیشتر به عنوان یک عامل بازدارنده می شناسند تا حکمی که به طور گسترده اجرا شود. همچنین، از دیدگاه فقهی، این مجازات به دلیل آثار زیان آور فراوان زنا بر خانواده و جامعه (مانند بی عفتی، بیماری ها، کودکان بی هویت و ناامنی روانی)، متناسب و عادلانه تلقی می شود.

وضعیت اجرای سنگسار در عصر حاضر

امروزه، مجازات سنگسار در تعداد محدودی از کشورهای جهان که قوانین اسلامی را به طور سخت گیرانه اجرا می کنند، همچنان در قوانین پیش بینی شده و در مواردی نیز به اجرا گذاشته می شود. از جمله این کشورها می توان به افغانستان (تحت حکومت طالبان)، بخش هایی از نیجریه، سودان، سومالی و سوریه (توسط گروه های افراطی) اشاره کرد.

نمونه های موردی مشهوری نظیر سنگسار رخشانه در افغانستان در سال ۱۳۹۴، واکنش های گسترده جهانی را در پی داشت و به بحث ها و انتقادات علیه این مجازات شدت بخشید. این گونه وقایع، سازمان های حقوق بشری را بر آن می دارد تا فعالیت های خود را برای لغو کامل این مجازات افزایش دهند.

در ایران، همانطور که پیشتر ذکر شد، اگرچه ماده ۲۲۵ قانون مجازات اسلامی به رجم اشاره دارد، اما با توجه به امکان تبدیل آن به مجازات های دیگر و ملاحظات مصلحتی، تعداد موارد اجرای آن به شدت کاهش یافته است. برخی از مراجع تقلید و فقها، به دلیل شرایط زمانی و مصلحت اسلام، به جایگزینی یا عدم اجرای این مجازات در عصر حاضر فتوا داده اند و آن را مغایر با تصویر رحمانی اسلام در دنیای امروز می دانند.

سنگسار، با پیشینه ای دیرینه در فرهنگ ها و ادیان مختلف، همچنان یکی از پیچیده ترین و بحث برانگیزترین مجازات ها در جهان است که نحوه اجرا و شرایط سخت گیرانه اثبات آن، همواره مورد تأمل و بررسی بوده است.

نتیجه گیری: ابعاد یک مجازات پیچیده

مجازات سنگسار یا رجم، بیش از آنکه یک صرفاً یک روش اعدام باشد، پدیده ای چندوجهی با ابعاد تاریخی، مذهبی، فقهی، حقوقی و اجتماعی عمیق است. از تمدن های باستانی تا ادیان ابراهیمی، می توان رد پای این مجازات را در قوانین و سنت ها یافت، هرچند که در هر دوره و فرهنگی با شرایط و توجیهات خاص خود همراه بوده است.

چگونگی اجرای سنگسار با فرآیندی گام به گام و بسیار سخت گیرانه در اثبات جرم، به ویژه برای زنای محصنه، همراه است. از شرایط دقیق احصان و راه های اثبات جرم از طریق اقرار یا شهادت، تا مراحل آماده سازی و نحوه پرتاب سنگ ها و حتی موارد سقوط حکم، همگی نشان از حساسیت و پیچیدگی این مجازات دارند. در قانون مجازات اسلامی ایران نیز، با وجود تصریح به آن، امکان تبدیل حکم به اعدام یا شلاق در نظر گرفته شده که بازتاب دهنده چالش های معاصر و ملاحظات مصلحتی و حقوق بشری است.

در نهایت، بحث پیرامون مجازات سنگسار همچنان در محافل فقهی، حقوقی و اخلاقی ادامه دارد و مواضع مختلفی در قبال آن اتخاذ می شود. درک جامع چگونگی سنگسار تنها با بررسی دقیق تمام این ابعاد، بدون سوگیری و با تکیه بر مستندات، میسر خواهد بود.

---

سوالات متداول

آیا سنگسار در قرآن به صراحت ذکر شده است؟

خیر، مجازات سنگسار (رجم) به صراحت در آیات قرآن کریم ذکر نشده است. در قرآن، برای زنای افراد غیرمحصن، مجازات صد ضربه شلاق تعیین شده است. مشروعیت رجم در فقه اسلامی بیشتر بر اساس سنت پیامبر (ص) و روایات متعدد و اجماع فقها است.

چند شاهد برای اثبات جرم سنگسار لازم است؟

برای اثبات جرم زنای محصنه که مستوجب سنگسار است، شهادت چهار مرد عادل لازم است. این شهود باید به صورت همزمان و بدون اختلاف، به دیدن عمل زنا با تمام جزئیات شهادت دهند. این شرایط اثبات، از سخت گیرانه ترین شرایط فقهی است.

آیا زنای غیرمحصنه نیز مجازات سنگسار دارد؟

خیر، مجازات سنگسار (رجم) تنها برای زنای محصنه است. زنای غیرمحصنه (یعنی زنایی که توسط فرد مجرد یا فرد متأهلی که شرایط احصان را ندارد، صورت گیرد) مجازات شلاق (صد ضربه) دارد و مستوجب سنگسار نیست.

آیا در ایران هنوز حکم سنگسار اجرا می شود؟

بر اساس ماده ۲۲۵ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲، حکم سنگسار برای زنای محصنه همچنان در قانون پیش بینی شده است. با این حال، همان ماده امکان تبدیل این مجازات به اعدام یا صد ضربه شلاق را با پیشنهاد دادگاه و موافقت رئیس قوه قضائیه، به ویژه در صورت عدم امکان اجرای رجم یا اثبات جرم با اقرار یا علم قاضی، فراهم آورده است. در عمل، اجرای آن بسیار نادر و محدود شده است.

اندازه سنگ های مورد استفاده در سنگسار چقدر است؟

در فقه اسلامی تأکید شده است که سنگ ها نباید آنقدر بزرگ باشند که محکوم با یک یا دو ضربه کشته شود و نه آنقدر کوچک که به آن ها سنگ گفته نشود. هدف مرگ تدریجی و با درد است. بنابراین، اندازه سنگ ها باید متوسط باشد.

آیا مرد و زن به یک شکل سنگسار می شوند؟

نحوه قرار گرفتن در گودال برای مرد و زن متفاوت است. مردان تا کمر و زنان تا سینه در گودال دفن می شوند. اما فرآیند پرتاب سنگ ها و اندازه سنگ ها برای هر دو یکسان است. همچنین، شرایط اثبات جرم و نوع جرم (زنای محصنه) برای هر دو جنس یکسان است.