چرا مشروب حرام است؟

مصرف مشروبات الکلی (خمر) در اسلام به دلایل جامعی از جمله آیات صریح قرآن کریم، احادیث معتبر پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار (ع)، استدلال های عمیق عقلی و فلسفی، و همچنین یافته های قطعی علوم نوین پزشکی و اجتماعی حرام اعلام شده است. این تحریم الهی نه تنها یک حکم تعبدی، بلکه تدبیری حکیمانه برای حفظ سلامت جسم و روان فردی، جلوگیری از فروپاشی خانواده و جامعه، و پاسداری از کرامت و عقل انسانی است.

فلسفه حرمت شراب، یک موضوع چالش برانگیز اما با حکمتی عمیق است که از دیرباز مورد پرسش و بحث بوده است. در جوامع امروز که مصرف الکل به اشکال مختلف شیوع یافته، درک دلایل این تحریم از اهمیت ویژه ای برخوردار است. اسلام با موضع قاطع خود در برابر الکل، به طور سیستماتیک به ابعاد مختلف این موضوع پرداخته و نه تنها ضررهای آن را گوشزد کرده، بلکه راهکارهایی برای دوری جستن از آن ارائه داده است.

۱. دلایل شرعی: کلام وحی و سیره معصومین (ع)

اساس و بنیان حرمت هر حکمی در اسلام، کلام وحی (قرآن کریم) و سیره و سنت معصومین (پیامبر اکرم و ائمه اطهار علیهم السلام) است. در مورد حرمت مشروبات الکلی، این دو منبع اصلی تشریع، به وضوح و با تأکید فراوان بر این تحریم صحه گذاشته اند.

۱.۱. آیات قرآن کریم: سیر تدریجی تا تحریم قاطع

آیات قرآن کریم در مورد شراب، سیر تدریجی خاصی را طی کرده اند که نشان دهنده حکمت الهی در آماده سازی جامعه برای پذیرش این حکم مهم است. در ابتدا، قرآن به جنبه های منفی و گناه شراب اشاره می کند و سپس به صورت قاطع، آن را حرام اعلام می دارد.

یکی از اولین آیاتی که به موضوع شراب اشاره دارد، آیه ۲۱۹ سوره بقره است:

«یسئلونک عن الخمر و المیسر قل فیهما اثم کبیر و منافع للناس و اثمهما اکبر من نفعهما»

در این آیه، از پیامبر (ص) درباره شراب و قمار سؤال می شود و پاسخ داده می شود که در هر دوی آن ها «گناهی بزرگ» و «منافعی برای مردم» وجود دارد، اما «گناهشان از سودشان بزرگ تر است». این آیه در واقع مقدمه ای برای تحریم نهایی بود و به مسلمانان هشدار می داد که ضرر شراب بیشتر از منافع ظاهری آن است. کلمه «اثم کبیر» به وضوح به جنبه های منفی و آثار زیان بار آن اشاره دارد.

گام بعدی در تحریم شراب، آیه ۴۳ سوره نساء بود که نوشیدن شراب را در زمان نماز نهی کرد:

«یا ایها الذین آمنوا لا تقربوا الصلاة و أنتم سکاری حتی تعلموا ما تقولون»

این آیه به مؤمنان دستور می دهد که در حال مستی به نماز نزدیک نشوند تا بفهمند چه می گویند. این حکم نیز برای آماده سازی تدریجی مردم و آگاه کردن آن ها به تضاد شراب با عبادت و هوشیاری لازم برای انجام فرائض بود.

تحریم نهایی و قاطع شراب در آیات ۹۰ و ۹۱ سوره مائده صورت گرفت. این آیات به صراحت، شراب را رجس (پلیدی) و عمل شیطان معرفی کرده و دستور به اجتناب کامل از آن می دهند:

«انما الخمر و المیسر و الانصاب و الازلام رجس من عمل الشیطان فاجتنبوه لعلکم تفلحون»

در این آیه، شراب در کنار قمار، بت پرستی و تیرهای قرعه (که همگی از گناهان بزرگ و اعمال شیطانی هستند)، به عنوان «رجس» و «عمل الشیطان» معرفی شده است. واژه «رجس» به معنای پلیدی و ناپاکی است که هم شامل پلیدی ظاهری و هم باطنی (اخلاقی و روحی) می شود. عبارت «عمل الشیطان» نیز نشان می دهد که مصرف شراب از تحریکات و وسوسه های شیطانی است که انسان را از مسیر حق و تقوا دور می کند. امر صریح «فاجتنبوه» (پس از آن دوری کنید) نیز دلالت بر حرمت مطلق و وجوب اجتناب از آن دارد. هدف از این اجتناب نیز «فلاح» و رستگاری است که همان سعادت حقیقی انسان در دنیا و آخرت است.

آیه ۹۱ سوره مائده نیز به وضوح، اهداف شیطانی از طریق شراب و قمار را بیان می کند:

«انما یرید الشّیطان ان یوقع بینکم العداوة و البغضاء فى الخمر و المیسر و یصدکم عن ذکر الله وعن الصلاة فهل انتم منتهون»

در این آیه، شیطان به وسیله شراب و قمار قصد دارد «دشمنی و کینه» را در میان مردم ایجاد کند و آن ها را از «یاد خدا و نماز» بازدارد. این آیه به آثار مخرب اجتماعی و معنوی شراب اشاره دارد که منجر به از هم پاشیدگی روابط انسانی و دوری از معنویت می شود. جمله پایانی آیه «فهل انتم منتهون؟» (آیا دست برنمی دارید؟) با لحنی استفهامی و قاطع، مسلمانان را به ترک کامل این عمل فرا می خواند.

۱.۲. احادیث و روایات: تأکید بر خطرات و عواقب

سیره و گفتار پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار (ع) نیز به طور گسترده به حرمت شراب و بیان مفاسد آن پرداخته است. این روایات، عمق و اهمیت این حکم را در نظام ارزشی اسلام به روشنی نشان می دهند.

پیامبر اکرم (ص) در حدیثی معروف، ده گروه را که به نوعی در تولید و مصرف شراب نقش دارند، مورد لعنت قرار داده اند که این نشان دهنده گستره حرمت و محکومیت هرگونه تعامل با آن است:

1. کسی که درخت انگور را به نیت شراب غرس می کند.
2. کسی که به این قصد از درخت تاک پاسداری می کند.
3. خریدار مشروبات.
4. فروشنده آن.
5. کسی که آن را می نوشد.
6. کاسبی که از شراب فروشی پولی به دست می آورد.
7. فشار دهنده انگور به انگیزه ساختن شراب.
8. افرادی که مشروبات را حمل و نقل می کنند.
9. تحویل گیرنده آن.
10. ساقی یا کسی که شراب برای دیگری می برد.

(مستدرک الوسائل، ج ۱۷، ص ۲۵۴؛ فروع کافی، ج ۶، ص ۴۲۹-۴۳۰)

شدت نهی از شراب خواری در اسلام تا حدی است که پیامبر (ص) فرمودند: «اگر همه گناهان را در خانه ای جمع کنند، کلید آن شراب است.» (وسائل الشیعه، ج ۱۷، ص ۲۷۱) این حدیث به خوبی بیانگر این است که شراب خواری می تواند دروازه ای برای ورود به انواع گناهان دیگر باشد، چرا که عقل را زائل کرده و پرده حیا را می درد.

امام علی (ع) نیز به حکمت این تحریم اشاره کرده اند: «خداوند شراب و می گساری را برای سلامت عقل حرام کرده است.» (نهج البلاغه، حکمت ۲۵۲) این فرمایش امام (ع) به روشنی نقش محوری عقل در نگاه اسلام را بیان می کند و نشان می دهد که هر آنچه به عقل آسیب برساند، مطرود است.

امام رضا (ع) نیز فرمودند: «خداوند شراب را بدان جهت حرام کرد که مایه فساد و بازداشتن عقل از درک حقایق و از بین بردن شرم و حیا است.» این روایت نیز بر دو محور اصلی ضررهای شراب تأکید دارد: آسیب به عقل و از بین بردن حیا که هر دو پایه و اساس کمال انسانی هستند.

همچنین، امام صادق (ع) فرمودند: «اگر کسی دخترش را به شراب خوار بدهد، مانند این است که او را در آتش انداخته است.» (وسائل الشیعه، ج ۱۷، ص ۲۴۹) این روایت به ضررهای خانوادگی و تربیتی شراب خواری اشاره می کند و نشان می دهد که این عمل تا چه حد می تواند بنیان خانواده را متزلزل سازد.

۲. دلایل عقلی و فلسفی: حفظ کرامت و عقل انسانی

علاوه بر دلایل شرعی، عقل سلیم نیز به وضوح مفاسد و ضررهای مصرف مشروبات الکلی را تأیید می کند. اسلام به عقل انسان جایگاه ویژه ای می دهد و آن را «پیامبر درونی» می نامد. هر آنچه به سلامت و کارکرد صحیح عقل آسیب برساند، از نظر اسلام مذموم و مطرود است.

۲.۱. زائل کننده عقل و مخلّ هوشیاری

عقل، تمایز اصلی انسان از سایر موجودات و مبنای تکلیف و مسئولیت پذیری اوست. انسان به واسطه عقل می تواند خیر را از شر، حقیقت را از باطل و درست را از نادرست تشخیص دهد. مصرف الکل، به طور مستقیم بر روی دستگاه عصبی مرکزی تأثیر گذاشته و عملکرد مغز را مختل می کند. با ورود الکل به جریان خون و رسیدن آن به مغز، هوشیاری کاهش یافته و قدرت تفکر، استدلال و تصمیم گیری به شدت تحت تأثیر قرار می گیرد.

مستی، حالتی است که در آن انسان کنترلی بر گفتار و رفتارش ندارد. در این وضعیت، ممکن است فرد دست به اعمالی بزند که در حالت عادی هرگز مرتکب نمی شود. این زوال موقت عقل، نه تنها به حیثیت فردی آسیب می رساند، بلکه می تواند عواقب جبران ناپذیری برای خود فرد و اطرافیانش داشته باشد. تصادفات رانندگی، درگیری ها و جرائم بسیاری ریشه در مصرف الکل و زائل شدن عقل در اثر آن دارد. لذا، از دیدگاه عقلی، هر آنچه به این گوهر وجودی انسان آسیب برساند، باید از آن دوری جست.

۲.۲. از بین برنده حیا و شرم

حیا و شرم، از ویژگی های بارز انسانی و از عوامل مهم در حفظ نظم اجتماعی و اخلاقیات هستند. حیا به انسان کمک می کند تا از انجام اعمال ناپسند دوری کند و خود را از زشتی ها و رذائل حفظ نماید. الکل با تضعیف مراکز کنترلی مغز، پرده حیا را می درد و انسان را وادار به انجام رفتارهایی می کند که در حالت عادی از آن ها شرم دارد.

فرد مست، اغلب به اصول اخلاقی و عرف جامعه بی توجه شده و ممکن است دست به اعمالی بزند که نه تنها برای خود او شرم آور است، بلکه به آبروی خانواده و حیثیت اجتماعی اش نیز لطمه می زند. در روایت امام رضا (ع) نیز به روشنی به این نکته اشاره شد که شراب از بین برنده شرم و حیا است. این تأثیر مخرب بر حیا، می تواند منجر به افزایش فساد، بی بندوباری و تزلزل بنیان های اخلاقی در جامعه شود.

۳. دلایل علمی و پزشکی: یافته های نوین در تأیید حکمت الهی

دانش پزشکی و مطالعات علمی معاصر، به روشنی بر مضرات فراوان مصرف الکل صحه گذاشته و حکمت تحریم آن را بیش از پیش آشکار ساخته است. آنچه دین اسلام ۱۴۰۰ سال پیش بیان کرد، امروز با تحقیقات گسترده علمی به اثبات رسیده است.

۳.۱. عوارض جسمانی مصرف الکل

مصرف مداوم و حتی گاهی مصرف مقطعی الکل، می تواند آسیب های جدی و بعضاً جبران ناپذیری به اعضای مختلف بدن وارد کند:

• آسیب به کبد: کبد مسئول سم زدایی بدن است و الکل به طور مستقیم به سلول های کبدی آسیب می رساند. این آسیب می تواند منجر به کبد چرب، هپاتیت الکلی و در نهایت سیروز کبدی (نارسایی شدید کبد) شود که اغلب کشنده است.
• بیماری های قلبی و عروقی: مصرف الکل با افزایش فشار خون، ضعف عضله قلب (کاردیومیوپاتی الکلی)، و افزایش خطر آریتمی قلبی (ضربان نامنظم قلب) همراه است. همچنین، خطر سکته های قلبی و مغزی در افراد الکلی افزایش می یابد.
• اختلالات مغزی و عصبی: الکل یک نوروتوکسین است که سلول های مغزی را تخریب می کند. این موضوع می تواند به کاهش حافظه، مشکلات تمرکز، اختلالات شناختی، آلزایمر زودرس، نوروپاتی (آسیب به اعصاب محیطی) و حتی تشنج منجر شود. آتروفی مغز (کوچک شدن مغز) نیز در الکلی ها شایع است.
• افزایش خطر ابتلا به انواع سرطان: سازمان جهانی بهداشت (WHO) الکل را به عنوان یک عامل سرطان زا طبقه بندی کرده است. مصرف الکل با افزایش خطر سرطان های دهان، حلق، حنجره، مری، کبد، روده بزرگ و پستان ارتباط مستقیم دارد.
• ضعف سیستم ایمنی بدن: الکل سیستم ایمنی را سرکوب می کند و فرد را مستعد ابتلا به عفونت های مختلف، از جمله ذات الریه و سل می سازد.
• اختلالات گوارشی و پانکراس: مصرف الکل می تواند منجر به التهاب معده (گاستریت)، زخم معده، و التهاب لوزالمعده (پانکراتیت) شود که بیماری بسیار دردناک و خطرناکی است.
• مشکلات جنسی و باروری: الکل بر هورمون ها و عملکرد جنسی تأثیر منفی گذاشته و می تواند باعث کاهش میل جنسی و مشکلات باروری در هر دو جنس شود.

۳.۲. عوارض روانی و اجتماعی مصرف الکل

پیامدهای الکل تنها به جسم محدود نمی شود، بلکه عمیقاً بر سلامت روان و ساختار اجتماعی تأثیر می گذارد:

• افزایش نرخ افسردگی، اضطراب و اختلالات روانی: برخلاف تصور رایج، الکل یک داروی ضد افسردگی نیست و در بلندمدت می تواند باعث تشدید افسردگی، اضطراب و حتی منجر به اختلالات دوقطبی و روان پریشی شود. بسیاری از خودکشی ها با مصرف الکل مرتبط هستند.
• اعتیاد و وابستگی به الکل: الکل یک ماده به شدت اعتیادآور است که وابستگی جسمی و روانی شدید ایجاد می کند. ترک آن نیز می تواند با عوارض خطرناک و حتی کشنده ای همراه باشد که نیاز به درمان تخصصی دارد.
• نقش الکل در خشونت ها و جرائم: آمارهای جهانی نشان می دهد که بخش قابل توجهی از خشونت های خانگی، نزاع های خیابانی، جرائم جنسی، و قتل ها تحت تأثیر مصرف الکل رخ می دهند. هوشیاری از دست رفته، کنترل عاطفی ضعیف، و افزایش پرخاشگری از دلایل این پدیده است.
• تصادفات رانندگی: رانندگی در حالت مستی یکی از عوامل اصلی تصادفات مرگبار در سراسر جهان است. الکل زمان واکنش را کند می کند، قضاوت را مختل می سازد و دید را کاهش می دهد.
• تأثیر بر نهاد خانواده و فروپاشی روابط: الکلیسم نه تنها زندگی فرد معتاد را تباه می کند، بلکه تأثیرات ویرانگری بر خانواده او دارد. خشونت، فقر، عدم مسئولیت پذیری والدین، و از هم پاشیدگی خانواده از پیامدهای شایع مصرف الکل است.
• سندرم جنین الکلی (FAS): مصرف الکل توسط زنان باردار، حتی در مقادیر کم، می تواند منجر به بروز سندرم جنین الکلی شود. این سندرم با نقایص مادرزادی جدی، ناهنجاری های فیزیکی، تأخیر در رشد ذهنی و جسمی، و مشکلات رفتاری در کودک همراه است که آسیب های جبران ناپذیری برای نسل آینده ایجاد می کند.

بر اساس آمارهای معتبر جهانی، الکل سالانه موجب مرگ میلیون ها نفر در سراسر دنیا می شود و بار سنگینی از بیماری ها و معلولیت ها را بر سیستم های بهداشتی تحمیل می کند. همچنین، 60% قتل های عمد، 75% نزاع های خونین منتهی به ضرب و جرح، 30% جرائم ضد اخلاقی و 20% سرقت ها، نتیجه مستقیم یا غیرمستقیم استفاده از مشروبات الکلی است.

۴. اجماع فقها و علمای اسلام بر حرمت شراب

یکی از قوی ترین دلایل حرمت شراب در اسلام، اجماع قاطع و بی سابقه تمامی فقها و علمای مذاهب مختلف اسلامی، اعم از شیعه و سنی، بر این حکم است. از همان صدر اسلام تا به امروز، هیچ فقیهی در حرمت شراب (خمر) تردید نکرده و این موضوع به عنوان یکی از مسلمات و ضروریات دین اسلام شناخته می شود. این اجماع نه تنها بر حرمت نوشیدن آن، بلکه بر نجاست شراب نیز حکم می کند.

فقها برای شراب خوار در صورت ارتکاب به این گناه، حد شرعی (۸۰ ضربه شلاق) را واجب دانسته اند که این خود نشان دهنده شدت و قبح این گناه در نگاه اسلام است. این حد شرعی، نه تنها جنبه تنبیهی دارد، بلکه به عنوان یک عامل بازدارنده برای حفظ سلامت فرد و جامعه عمل می کند.

یکی از نکات مهم در اجماع فقها، رد قاطع استفاده از الکل به عنوان دارو است. این دیدگاه بر پایه حدیث معروف پیامبر اکرم (ص) است که می فرمایند: «خداوند شفا را در حرام قرار نداده است.» این بدان معناست که ماده ای که ذاتاً پلید و مضر شناخته شده، نمی تواند راه حل و شفابخش دردی باشد. البته این حکم در مورد الکل های صنعتی و پزشکی که فاقد خاصیت مست کنندگی هستند و با الکل خوراکی تفاوت دارند، جاری نیست و صرفاً مختص به الکل های مست کننده است.

۵. تفاوت الکل صنعتی/پزشکی با الکل خوراکی و حکم هر یک

در بحث حرمت الکل، تمایز میان الکل خوراکی (اتانول مست کننده) و الکل های صنعتی یا پزشکی از اهمیت زیادی برخوردار است. الکل صنعتی (مانند متانول و ایزوپروپیل الکل) و الکل های پزشکی (اتانولی که تلخ و دناتوره شده و غیرقابل شرب است)، با اینکه ممکن است در ترکیب شیمیایی شباهت هایی به الکل خوراکی داشته باشند، اما از نظر حکم شرعی و کاربرد کاملاً متفاوت هستند.

الکل خوراکی (اتانول): این نوع الکل همان ماده مست کننده ای است که در نوشیدنی های الکلی یافت می شود و مصرف آن به هر مقدار که باعث مستی شود، حتی اگر مستی خفیف باشد، مطلقاً حرام و نجس است. ملاک حرمت، خاصیت «مست کنندگی» است، نه صرفاً وجود الکل در یک ماده.

الکل صنعتی و پزشکی: این الکل ها معمولاً برای ضدعفونی کردن، تولید داروها، حلال ها و مصارف صنعتی به کار می روند. بسیاری از این الکل ها سمی هستند و نوشیدن آن ها به شدت خطرناک است و حتی می تواند منجر به مرگ شود. فقها عموماً معتقدند که این نوع الکل ها، اگرچه الکل نامیده می شوند، اما به دلیل نداشتن خاصیت مست کنندگی و تفاوت در ماهیت و هدف مصرف، حکم خمر را ندارند. بنابراین، استفاده از آن ها برای ضدعفونی، ساخت داروها و سایر مصارف پزشکی و صنعتی، در صورتی که یقین به سرایت نجاست نداشته باشیم و مست کننده نباشند، جایز است و نجس محسوب نمی شوند.

نکته مهم این است که اگر الکل خوراکی (مست کننده) به هر دلیلی در یک دارو یا ماده دیگر به کار رود، مصرف آن حرام است، مگر در موارد اضطرار شدید و بنا به تشخیص پزشک متخصص و عدم وجود جایگزین حلال، که در این صورت نیز فقها فتواهای متفاوتی دارند و غالباً حکم به جواز می دهند.

۶. چگونه سرکه حلال است ولی شراب حرام؟ (فرآیند تبدیل و تغییر ماهیت)

یکی از پرسش های رایج این است که اگر سرکه نیز از انگور یا خرما تهیه می شود، چرا حلال است در حالی که شراب حرام است؟ پاسخ این پرسش در «تغییر ماهیت» یا «استحاله» نهفته است که از مفاهیم مهم فقهی است.

تولید سرکه: سرکه از طریق فرآیند تخمیر اسیدی (اسید استیک) تولید می شود. در این فرآیند، قندهای موجود در میوه (مانند انگور یا خرما) ابتدا توسط مخمرها به الکل (شراب) تبدیل می شوند و سپس این الکل توسط باکتری های سرکه (استوباکتر) به اسید استیک (جوهر سرکه) تبدیل می گردد. در واقع، الکل به طور کامل از بین رفته و به ماده ای کاملاً متفاوت از نظر شیمیایی و فقهی تبدیل می شود.

تغییر ماهیت (استحاله): از دیدگاه فقهی، زمانی که یک ماده نجس یا حرام (مانند شراب) به ماده ای دیگر تبدیل شود که کاملاً متفاوت از ماهیت اولیه است و دیگر آثار و خواص قبلی را ندارد، «استحاله» رخ داده است. با استحاله، حکم نجاست و حرمت اولیه از بین می رود و ماده جدید، حلال و پاک محسوب می شود. فرآیند تبدیل شراب به سرکه، مصداق بارز استحاله است. شراب که مسکر و نجس است، با تبدیل شدن به سرکه، نه تنها خاصیت مست کنندگی خود را از دست می دهد، بلکه به ماده ای مفید و حلال تبدیل می شود.

این اصل نشان می دهد که اسلام به جای قضاوت بر اساس منشأ اولیه، بر اساس «ماهیت فعلی» و «خواص واقعی» یک ماده حکم می کند. تا زمانی که ماده ای خاصیت مست کنندگی داشته باشد، حرام و نجس است؛ اما به محض تغییر ماهیت و از دست دادن آن خاصیت، حکم آن نیز تغییر می کند و حلال می شود.

نتیجه گیری: نگاهی آینده نگرانه به سلامت فرد و جامعه

حرمت مشروبات الکلی در اسلام، نه یک محدودیت بی دلیل، بلکه تدبیری الهی و حکیمانه برای حفظ و ارتقای سعادت، سلامت و تعالی انسان در تمامی ابعاد فردی و اجتماعی است. با مروری بر دلایل شرعی برگرفته از قرآن و سنت، استدلال های عقلی و فلسفی، و تأییدات قاطع یافته های علمی و پزشکی نوین، به روشنی درمی یابیم که تحریم الکل، یک حکم جامع و فراگیر است که تمامی جوانب وجودی انسان را در نظر می گیرد.

این حکم، با هدف حفظ عقل به عنوان مهمترین نعمت الهی، پاسداری از حیا و کرامت انسانی، و جلوگیری از آسیب های جسمی و روانی ویرانگر الکل وضع شده است. همچنین، با کاهش خشونت ها، جرائم و فروپاشی خانواده ها، به استحکام بنیان های اجتماعی و معنوی کمک شایانی می کند. فلسفه حرمت شراب، در واقع یک نسخه پیشگیرانه الهی برای دستیابی به جامعه ای سالم، پویا و اخلاق مدار است.

پذیرش این حکم، فراتر از یک وظیفه دینی، یک انتخاب آگاهانه برای زیستی بهتر و انسانی تر است که نتایج مثبت آن در سلامت جسم و روان و آرامش فرد و جامعه، به وضوح قابل مشاهده است. از این رو، تعمق در این حکم و تبعیت از آن، نه تنها یک عمل عبادی، بلکه نشانه ای از عقلانیت و دوراندیشی است.