عنصر مادی جرم تهدید

عنصر مادی جرم تهدید، نمود خارجی و آشکار رفتار مجرمانه ای است که فردی دیگری را به انجام ضررهای جانی، مالی، شرافتی یا افشای راز تهدید می کند. تحقق این رکن اساسی، برای اثبات و مجازات جرم تهدید ضروری است و صرف نیت مجرمانه بدون بروز خارجی، کافی نخواهد بود.

در نظام حقوقی ایران، هر جرمی برای اینکه به عنوان یک عمل مجرمانه شناخته شده و مستوجب مجازات باشد، باید دارای سه رکن اساسی باشد: رکن قانونی، رکن مادی و رکن روانی. این سه رکن مانند ستون هایی هستند که ساختمان یک جرم بر آن ها استوار است و فقدان هر یک از آن ها می تواند مانع از تحقق جرم شود. جرم تهدید نیز از این قاعده مستثنی نیست و برای وقوع آن، علاوه بر وجود قانون صریح و قصد مجرمانه، نیاز به یک عمل خارجی و قابل مشاهده دارد که در حقوق کیفری به آن عنصر مادی می گویند.

شناخت دقیق عنصر مادی جرم تهدید از اهمیت ویژه ای برخوردار است؛ چرا که این رکن، نقطه تمایز بین یک فکر یا نیت مجرمانه و یک اقدام واقعی است که آرامش و امنیت جامعه را مختل می کند. این عنصر، رفتارهایی را شامل می شود که فرد تهدیدکننده به کار می برد تا ترس و ارعاب را در دل قربانی ایجاد کند و او را وادار به انجام یا ترک عملی خاص کند، یا صرفاً باعث سلب آرامش او شود. این مقاله به صورت جامع و تفصیلی به بررسی ابعاد مختلف عنصر مادی جرم تهدید، شامل ماهیت رفتار مجرمانه، انواع تهدید، موضوعات قابل تهدید و شرایط لازم برای تحقق آن می پردازد تا درک عمیق تری از این رکن حیاتی فراهم آورد.

تعریف کلی عنصر مادی در حقوق کیفری

در حقوق کیفری، عنصر مادی به مجموعه ای از اعمال فیزیکی یا رفتارهای خارجی گفته می شود که تحقق یک جرم را به عینه نشان می دهد. به عبارت دیگر، عنصر مادی همان جنبه بیرونی و قابل مشاهده جرم است که از حالت ذهنی و درونی قصد مجرمانه فراتر رفته و در دنیای واقعی نمود پیدا می کند. این رکن، رفتاری است که قانون گذار آن را جرم انگاشته و برای آن مجازات تعیین کرده است.

تفکیک قصد انجام جرم از شروع به جرم و ارتکاب عنصر مادی در این زمینه بسیار مهم است. قصد انجام جرم، همان نیت و اراده درونی فرد برای ارتکاب عمل مجرمانه است که تا زمانی که به مرحله اجرا در نیاید، قابل پیگرد کیفری نیست. شروع به جرم مرحله ای است که فرد اقدامات اجرایی برای ارتکاب جرم را آغاز می کند، اما جرم به دلیل مانعی خارج از اراده او به اتمام نمی رسد. اما ارتکاب عنصر مادی، به معنای انجام کامل آن بخش از رفتار است که قانون گذار به عنوان لازمه وقوع جرم تعیین کرده است. بدون این نمود خارجی، حتی اگر فرد قصد ارتکاب جرم را داشته باشد، جرم به معنای حقوقی کلمه محقق نمی شود.

بنابراین، عنصر مادی پلی است بین نیت مجرمانه و نتیجه مجرمانه، و اثبات آن برای محکومیت فرد به ارتکاب جرم ضروری است. این رکن، عمل فیزیکی، ترک فعل (در جرایم خاص) یا حالتی است که به موجب قانون، جرم شناخته می شود و منجر به تحقق نتیجه مجرمانه (در جرایم مقید به نتیجه) یا صرف ارتکاب عمل (در جرایم مطلق) می شود.

عنصر مادی جرم تهدید: چیستی و ویژگی ها

در خصوص جرم تهدید، عنصر مادی به معنای ظهور خارجی و بیان رفتاری نامشروعی است که مرتکب قصد انجام آن را دارد و هدفش ایجاد ترس و وحشت در مخاطب است. این رفتار باید از حالت ذهنی و درونی خارج شده و به طریقی قابل درک برای قربانی یا اشخاص ثالث ابراز شود. صرف اینکه فردی در ذهن خود قصد تهدید دیگری را داشته باشد، هرگز کافی نیست و تا زمانی که این نیت به یک فعل یا گفتار خارجی تبدیل نشود، عنصر مادی جرم تهدید محقق نخواهد شد.

یکی از ویژگی های کلیدی عنصر مادی جرم تهدید، لزوم ظهور خارجی تهدید است. تهدید باید به نحوی بیان شود که مخاطب آن را درک کند و احساس خطر یا ترس به او دست دهد. این ظهور خارجی می تواند به شکل های گوناگونی باشد، از کلمات و جملات گرفته تا اشارات و رفتارهای خاص. قانون گذار ایران نیز در ماده ۶۶۹ قانون مجازات اسلامی، با به کار بردن عبارت جامع به هر نحو، بر عدم محدودیت در شکل و شیوه بیان تهدید تأکید کرده است. این گستردگی نشان می دهد که هر نوع رفتاری که بتواند به شکل مؤثر، پیام تهدیدآمیز را به مخاطب منتقل کند، می تواند جزء عنصر مادی این جرم محسوب شود.

تهدید ممکن است مستقیم یا غیرمستقیم باشد. تهدید مستقیم زمانی است که فرد تهدیدکننده مستقیماً با قربانی در ارتباط است و تهدید را به او ابراز می کند. تهدید غیرمستقیم، هنگامی رخ می دهد که تهدید از طریق واسطه یا در غیاب قربانی صورت می گیرد، اما تهدیدکننده اطمینان دارد که پیام به او خواهد رسید. در هر دو حالت، اگر پیام تهدیدآمیز به نحوی به گوش یا چشم قربانی برسد و او را دچار رعب و وحشت کند، عنصر مادی محقق شده است.

اجزای تشکیل دهنده عنصر مادی جرم تهدید

برای فهم عمیق تر عنصر مادی جرم تهدید، ضروری است اجزای تشکیل دهنده آن را به تفکیک بررسی کنیم. این اجزا عبارتند از رفتار مجرمانه (فعل مثبت)، موضوع تهدید (ضرر مورد تهدید) و وسیله ارتکاب جرم.

رفتار مجرمانه (فعل مثبت)

رفتار مجرمانه در جرم تهدید اساساً باید یک فعل مثبت باشد. این بدان معناست که فرد تهدیدکننده باید عملی را انجام دهد یا سخنی را بر زبان آورد که نشان دهنده اراده او برای ایجاد ترس یا ضرر است. صرف نیت درونی، همانطور که قبلاً اشاره شد، کافی نیست و عملی که به صورت فیزیکی یا لفظی ابراز شده باشد، برای تحقق این رکن ضروری است.

یکی از سؤالات رایج در حقوق کیفری این است که چرا ترک فعل نمی تواند عنصر مادی تهدید باشد؟ پاسخ این است که تهدید ماهیتاً یک عمل فعال است. تهدید به معنای اعلام قصد انجام یک کار زیان آور است که این اعلام خود یک فعل است. ترک فعل (عدم انجام کاری که مکلف به انجام آن بوده ایم) در جرایم خاصی مانند ترک انفاق یا عدم امدادرسانی به مصدوم می تواند جرم باشد، اما در مورد تهدید، نفس عمل تهدید نیازمند یک کنش فعال است.
برای مثال، اگر فردی بگوید: اگر پولم را پس ندهی، به برادرت آسیب می زنم، این یک فعل مثبت (بیان تهدید) است. اما اگر صرفاً سکوت کند و عملی انجام ندهد، حتی اگر در دل قصد تهدید داشته باشد، عنصر مادی تهدید محقق نمی شود. تهدید باید یک اقدام آشکار باشد تا درک شود و اثر خود را بگذارد.

اشکال مختلف بیان تهدید (با مثال های کامل و متنوع)

عنصر مادی جرم تهدید می تواند به اشکال مختلفی ابراز شود که قانون گذار با عبارت به هر نحو به گستردگی آن اشاره کرده است:

تهدید لفظی (شفاهی و کتبی)

• شفاهی: این نوع تهدید شامل کلماتی است که به صورت گفتاری بیان می شوند و رایج ترین شکل تهدید محسوب می شود.
  • مستقیم: تهدیدکننده مستقیماً و رو در رو به قربانی می گوید: اگر شکایت کنی، جان خودت یا فرزندت را می گیرم. یا اگر از این کار دست برنداری، آبرویت را می برم.
  • تلفنی: فرد با تماس تلفنی به قربانی می گوید: اطلاعات محرمانه تو را فاش خواهم کرد اگر این کار را نکنی. یا خانه تو را آتش خواهم زد.
  • از طریق اشخاص ثالث: تهدیدکننده پیامی تهدیدآمیز را از طریق فرد دیگری به قربانی می رساند. برای مثال، به دوست مشترک آن ها می گوید: به فلانی بگو اگر پولم را ندهد، کاری می کنم که پشیمان شود. در این حالت، حتی اگر واسطه پیام را به قربانی نرساند، اگر تهدیدکننده مطمئن بوده باشد که پیام می رسد، جرم محقق می شود.
• کتبی: تهدید می تواند از طریق نوشتار نیز ابراز شود.
  • پیامک (SMS) یا پیام رسان ها: ارسال پیام هایی نظیر فردا روز آخر زندگی توست یا تصاویر خصوصی ات را منتشر می کنم.
  • ایمیل یا نامه: ارسال نامه های تهدیدآمیز با محتوای اگر از محل کار من کناره گیری نکنی، اسناد فساد تو را برملا می کنم. یا خانواده ات را به دردسر می اندازم.
  • دست نوشته: گاهی تهدید می تواند روی کاغذ یا دیوار نوشته شود تا به دست قربانی برسد.
  • در تمامی موارد کتبی، اثبات اینکه پیام توسط مرتکب ارسال شده است (از طریق شماره تلفن، آدرس ایمیل، خط و امضا و غیره) برای قاضی اهمیت بالایی دارد.

تهدید رفتاری/عملی (غیرلفظی)

تهدید همیشه با کلمات بیان نمی شود؛ گاهی رفتارها و ژست ها نیز می توانند حامل پیام تهدیدآمیز باشند:

• اشاره با سلاح: مثلاً فردی تفنگ خود را به سمت دیگری نشانه می گیرد (حتی اگر خالی باشد) یا چاقو را به گردن او می گذارد، بدون اینکه کلامی بگوید، این خود نوعی تهدید عملی به ضرر نفسی یا قتل است.
• ژست های خاص: حرکات خاص دست، یا حتی نگاه های معنی دار و خشن که عرفاً حامل پیام تهدیدآمیز باشند، می توانند عنصر مادی را تشکیل دهند، البته در این موارد، قاضی باید از طریق قرائن و امارات، تأثیرگذاری و قصد تهدید را احراز کند.
• فرستادن اشیاء خاص: ارسال اشیائی مانند یک گلوله، یک تابوت کوچک، یا یک عکس مُرده، بدون هیچ کلامی، می تواند نوعی تهدید به قتل یا ضرر باشد و در برخی فرهنگ ها به وضوح حامل پیام تهدیدآمیز است.
• تخریب اموال: اگر تخریب اموالی مانند آتش زدن یک بخش کوچک از خانه یا ماشین با هدف ایجاد ترس در قربانی برای انجام کاری خاص (مثلاً پس دادن پول یا ترک شغل) صورت گیرد و نه صرفاً به قصد تخریب، می تواند به عنوان تهدید به ضرر مالی در نظر گرفته شود. مهم این است که هدف، ایجاد ارعاب و ترس باشد.

تهدید در فضای مجازی

با گسترش اینترنت و شبکه های اجتماعی، تهدید در فضای مجازی به یکی از رایج ترین اشکال تهدید تبدیل شده است:

• انتشار عکس، ویدئو، پیام در شبکه های اجتماعی: انتشار تصاویر یا ویدئوهای خصوصی قربانی در اینستاگرام، تلگرام، واتس اپ یا سایر شبکه های اجتماعی، یا تهدید به این کار، مصداق بارز تهدید به ضرر شرفی و افشای سر است.
• دایرکت (Direct Message) یا کامنت: ارسال پیام های تهدیدآمیز خصوصی یا عمومی در زیر پست ها، مانند: اگر به رابطه ما ادامه ندهی، تمام زندگی ات را نابود می کنم.
• آیا بلاک کردن یا آنفالو کردن می تواند تهدید محسوب شود؟ به طور کلی، صرف بلاک کردن یا آنفالو کردن به تنهایی عنصر مادی تهدید محسوب نمی شود؛ مگر در شرایطی خاص و با وجود قرائن و شواهد قوی که نشان دهد این عمل بخشی از یک الگوی رفتاری تهدیدآمیز و هدفمند بوده و منجر به ایجاد ترس یا سلب آرامش از قربانی شده است. مثلاً اگر پیش از آن به قربانی گفته شده باشد با این کار تو را از صفحه روزگار محو می کنم و سپس بلاک صورت گیرد، ممکن است در کنار سایر شواهد، به عنوان تکمیل کننده تهدید در نظر گرفته شود، اما به تنهایی معمولاً کافی نیست.

موضوع تهدید (ضرر مورد تهدید)

موضوع تهدید اشاره به آن نوع ضرری دارد که تهدیدکننده قصد دارد به قربانی وارد کند و یا به او اینگونه القا می کند. قانون گذار در ماده ۶۶۹ قانون مجازات اسلامی، به وضوح مصادیق این ضررها را مشخص کرده است که شامل قتل، ضررهای نفسی، شرفی، مالی و افشای سر می شود. این مصادیق باید به دقت بررسی شوند:

• قتل: تهدید به از بین بردن جان خود شخص یا یکی از بستگان نزدیک او.
  • مثال: اگر پول مرا پس ندهی، تو را می کشم. یا کاری می کنم که فرزندت روی آرامش را نبیند.
• ضرر نفسی: این ضرر شامل هر نوع آسیب بدنی و جسمانی به شخص یا بستگان اوست که منجر به مرگ نشود.
  • مثال: چشم هایت را کور می کنم.، دست و پایت را می شکنم.، تو را آنقدر کتک می زنم که برای همیشه نقص عضو شوی. تمایز با قتل در این است که قصد اصلی، آسیب رساندن جانی است نه لزوماً کشتن.
• ضرر شرفی: لطمه زدن به آبرو، حیثیت، ناموس و اعتبار فرد یا بستگان او.
  • مثال: اگر حقیقت را نگویی، آبرویت را در محل کار می برم.، تصاویر خصوصی ات را در اینترنت منتشر می کنم تا همه از گذشته ات باخبر شوند.، کاری می کنم که دیگر در این شهر نتوانید سر بلند کنید. این شامل اتهامات کذب و افترائاتی که به حیثیت فرد لطمه می زند نیز می شود.
• ضرر مالی: هر نوع آسیب رساندن به اموال و دارایی های شخص یا بستگان او.
  • مثال: ماشینت را به آتش می کشم.، خانه ات را تخریب می کنم.، تمام موجودی حساب بانکی ات را خالی می کنم.، کارت را در شرکت به خطر می اندازم تا ضرر مالی سنگینی ببینی.
• افشای سر: فاش کردن اسرار و اطلاعات محرمانه مربوط به خود شخص یا بستگانش که افشای آن برای آن ها زیان بار باشد.
  • توضیح مفهوم راز: راز اطلاعاتی است که شخص مایل به پنهان ماندن آن است و افشای آن می تواند به او ضرر مادی یا معنوی وارد کند. این اطلاعات می تواند شامل مسائل شخصی، مالی، شغلی، پزشکی یا خانوادگی باشد.
  • مثال: اگر به حرف من گوش ندهی، راز بیماری ات را برای همه فاش می کنم.، اسناد اختلاس تو را به اداره مالیات خواهم داد.، جزئیات رابطه پنهانی ات را برملا می کنم.

بر اساس ماده 669 قانون مجازات اسلامی، موضوع تهدید باید یکی از مصادیق قتل، ضرر نفسی، شرفی، مالی یا افشای سر باشد تا عنصر مادی جرم تهدید محقق گردد.

آیا موضوع تهدید باید خودش جرم باشد؟ در پاسخ به این سؤال باید گفت که تهدید به اقدام غیرقانونی ملاک است. یعنی فعلی که تهدیدکننده قصد انجام آن را دارد (مثل قتل، ضرب و جرح، تخریب یا افشای سر) باید یک عمل غیرقانونی باشد. به عنوان مثال، اگر فردی تهدید کند که اگر پولم را ندهی، از تو به دادگاه شکایت می کنم، این تهدید به انجام یک حق قانونی است و عنصر مادی جرم تهدید را تشکیل نمی دهد، زیرا شکایت کردن یک حق قانونی است نه یک عمل مجرمانه. اما اگر بگوید اگر پولم را ندهی، سند جعلی علیه تو تنظیم می کنم، چون تنظیم سند جعلی خود جرم است، تهدید محقق می شود.

وسیله ارتکاب جرم

یکی از نکات مهم در عنصر مادی جرم تهدید، نحوه ارتکاب و وسایلی است که برای این کار مورد استفاده قرار می گیرد. قانون گذار در ماده ۶۶۹ قانون مجازات اسلامی، به صراحت از عبارت به هر نحو استفاده کرده است. این عبارت نشان دهنده گستردگی و عدم محدودیت قانونی در ابزار یا شیوه ای است که جرم تهدید با آن صورت می گیرد.

توضیح عبارت به هر نحو: این جمله بیانگر آن است که قانون گذار قصد نداشته ابزار خاصی را برای ارتکاب جرم تهدید مشخص کند. بنابراین، خواه تهدید به صورت لفظی (شفاهی یا کتبی)، یا به صورت رفتاری و عملی (مثل اشاره با چاقو، نشان دادن سلاح، فرستادن اشیای خاص، یا انجام کارهایی که در عرف تهدید محسوب می شوند) باشد، عنصر مادی جرم تهدید می تواند محقق شود. این رویکرد انعطاف پذیر باعث می شود که قانون بتواند با شیوه های نوظهور تهدید (مثلاً در فضای مجازی) نیز برخورد کند و در مقابل تغییر و تحولات جامعه پاسخگو باشد.

بررسی عدم محدودیت قانونی در ابزار تهدید: عدم قید و شرط در وسیله ارتکاب جرم به این معناست که جرم تهدید می تواند با هر وسیله ای اعم از سنتی (نامه، تلفن، رو در رو) یا مدرن (پیامک، ایمیل، شبکه های اجتماعی) اتفاق بیفتد. حتی یک نگاه یا یک حرکت دست می تواند در شرایط خاص و با احراز قصد و تأثیرگذاری، مصداق عنصر مادی تهدید باشد.

آیا وسیله ارتکاب تهدید باید واقعاً خطرناک باشد؟ خیر، ضرورتی ندارد که وسیله ارتکاب تهدید واقعاً خطرناک باشد یا تهدیدکننده واقعاً توانایی عملی کردن تهدید خود را داشته باشد. مهم این است که در نظر قربانی، این تهدید واقعی و مؤثر جلوه کند و باعث ایجاد ترس و وحشت در او شود.
برای مثال، اگر فردی با یک تفنگ اسباب بازی یا حتی یک چوب دستی، دیگری را به قتل تهدید کند و قربانی (با توجه به شرایط، شخصیت و باورهای خود) این تهدید را جدی بگیرد و بترسد، عنصر مادی جرم تهدید محقق شده است. ملاک، تأثیر روانی تهدید بر قربانی است، نه توانایی واقعی تهدیدکننده یا ماهیت ابزار.

این رویکرد نشان می دهد که هدف اصلی قانون، حمایت از آرامش روانی و امنیت اشخاص در برابر رفتارهای تهدیدآمیز است، نه صرفاً مقابله با توانایی فیزیکی افراد برای اجرای تهدید.

شرایط لازم برای تحقق عنصر مادی جرم تهدید

برای اینکه عنصر مادی جرم تهدید به طور کامل محقق شود، علاوه بر وجود رفتار مجرمانه، موضوع تهدید و وسیله ارتکاب، باید شرایط دیگری نیز وجود داشته باشند که در ادامه به تفصیل به آن ها می پردازیم:

تأثیرگذاری تهدید (ایجاد ترس)

یکی از مهم ترین شرایط تحقق عنصر مادی جرم تهدید، این است که تهدید باید به قدری جدی باشد که باعث ایجاد رعب و وحشت یا سلب آرامش از مجنی علیه (قربانی) شود. اگر تهدید به گونه ای باشد که قربانی آن را جدی نگیرد و هیچ ترسی در او ایجاد نکند، نمی توان گفت که عنصر مادی به معنای واقعی محقق شده است.

• لزوم ایجاد رعب و وحشت یا سلب آرامش از مجنی علیه: تهدید باید اثری عینی بر وضعیت روانی قربانی داشته باشد. این اثر می تواند به شکل ترس شدید، اضطراب، نگرانی مداوم، یا حتی تغییر در رفتار روزمره قربانی نمایان شود.
• آیا ترس واقعی شرط است؟ یا قوه ایجاد ترس کافی است؟ در فقه و حقوق، بحث هایی در این خصوص وجود دارد. برخی معتقدند که ترس واقعی و ملموس در قربانی باید ایجاد شود. اما دیدگاه غالب این است که صرف قوه یا امکان ایجاد ترس، با توجه به شرایط عرفی و شخصیت قربانی، کافی است. یعنی اگر تهدید به گونه ای باشد که یک فرد عادی در شرایط مشابه بترسد، حتی اگر قربانی خاص به دلیل ویژگی های شخصیتی خود (مثلاً شجاعت فوق العاده) نترسد، باز هم جرم تهدید محقق شده است. ملاک، تهدید مؤثر است که بر اساس معیار عرفی و نسبی سنجیده می شود.
• ملاک تهدید مؤثر (عرفی و نسبی بودن) با توجه به شخصیت تهدیدشونده: احراز مؤثر بودن تهدید به عهده قاضی است و قاضی باید به اوضاع و احوال پرونده، شخصیت تهدیدکننده و از همه مهم تر، شخصیت و وضعیت روانی و اجتماعی تهدیدشونده توجه کند. تهدیدی که ممکن است برای یک کودک بسیار ترسناک باشد، برای یک فرد بالغ و قوی هیکل لزوماً تأثیرگذار نیست. بنابراین، ملاک یک فرد متعارف در شرایط تهدیدشونده است.
  • مثال: تهدید یک کارمند ساده به اخراج از کار برای او بسیار ترسناک و مؤثر است، در حالی که همین تهدید برای فردی که چندین شغل و درآمد دارد، ممکن است تأثیر چندانی نداشته باشد. در مورد اول، عنصر مادی جرم تهدید احتمالاً محقق می شود، اما در مورد دوم، ممکن است قاضی به دلیل عدم تأثیرگذاری، آن را تهدید مؤثری نداند.

توانایی تهدیدکننده در انجام تهدید (قابلیت)

در مورد لزوم توانایی تهدیدکننده برای انجام تهدید، نظرات حقوقی متفاوتی وجود دارد. این شرط نیز تأثیر مستقیمی بر تحقق عنصر مادی جرم تهدید و گاهی عنصر روانی آن دارد.

• آیا لازم است تهدیدکننده واقعاً قادر به انجام تهدید باشد؟
  • دیدگاه سنتی: برخی حقوقدانان معتقد بودند که تهدیدکننده باید در لحظه تهدید، قادر به انجام آن باشد تا تهدید مؤثر واقع شود.
  • دیدگاه غالب و نوین: نظر غالب در حقوق کیفری ایران این است که نیازی نیست تهدیدکننده واقعاً قادر به انجام تهدید باشد. آنچه مهم است، این است که تهدید به گونه ای ابراز شود که در نظر قربانی، توانایی تهدیدکننده برای اجرای آن محتمل و باورپذیر به نظر رسد.
• بررسی تأثیر این شرط بر عنصر مادی و عنصر روانی:
  • بر عنصر مادی: اگرچه توانایی واقعی شرط نیست، اما نحوه ابراز تهدید باید به گونه ای باشد که عنصر مادی را به صورتی موثر و معتبر نشان دهد. اگر تهدیدکننده آنقدر ناتوان و ضعیف باشد که هیچ کس حرف او را جدی نگیرد، حتی ظاهر عنصر مادی نیز خدشه دار می شود.
  • بر عنصر روانی: توانایی واقعی بیشتر به عنصر روانی (قصد و سوء نیت) مرتبط است؛ یعنی آیا تهدیدکننده در زمان تهدید، قصد عملی کردن آن را داشته یا نه. اما برای تحقق عنصر مادی، این مهم است که قربانی باور کند تهدیدکننده توانایی انجام آن را دارد.
• تفاوت توانایی واقعی با باور مجنی علیه به توانایی:
  آنچه در تحقق عنصر مادی جرم تهدید اهمیت دارد، باور مجنی علیه به توانایی تهدیدکننده است. یعنی قربانی باید به طور معقولی باور کند که تهدیدکننده می تواند به گفته های خود عمل کند، حتی اگر در واقعیت، تهدیدکننده این توانایی را نداشته باشد.
  • مثال: اگر یک کودک ۵ ساله، فردی بالغ را به قتل تهدید کند، این تهدید هرگز عنصر مادی را محقق نمی کند، زیرا یک فرد بالغ نمی تواند به طور معقولی باور کند که کودک توانایی انجام چنین کاری را دارد. اما اگر یک فرد قوی هیکل با تهدید لفظی یا رفتاری (مثلاً اشاره به سلاح) دیگری را تهدید کند، حتی اگر آن سلاح خالی باشد یا قصد واقعی انجام آن را نداشته باشد، اما قربانی باور کند که او می تواند به تهدید خود عمل کند، عنصر مادی جرم تهدید محقق شده است.

احتمال وقوع تهدید (باور معقول)

یکی دیگر از شرایط لازم برای تحقق عنصر مادی جرم تهدید، این است که احتمال وقوع آن برای قربانی معقول باشد. تهدید باید به گونه ای باشد که در ذهن یک فرد متعارف، انجام آن دور از ذهن یا غیرممکن نباشد.

• آیا احتمال انجام تهدید برای تحقق جرم لازم است؟ بله، در واقع این همان باور معقول قربانی به وقوع تهدید است که از شرایط اصلی محسوب می شود. اگر تهدیدی آنقدر واهی یا خیالی باشد که هیچ فرد عاقلی آن را جدی نگیرد، نمی توان آن را یک تهدید مؤثر تلقی کرد و عنصر مادی محقق نمی شود.
• نقش عرف و اوضاع و احوال در تشخیص احتمال وقوع: تشخیص اینکه آیا احتمال وقوع تهدید معقول است یا خیر، به شدت وابسته به عرف جامعه و اوضاع و احوال خاصی است که تهدید در آن اتفاق افتاده است. قاضی در این زمینه نقش مهمی دارد و با توجه به معیارهای عرفی و منطقی، این موضوع را بررسی می کند.
  • مثال: تهدید به سوزاندن کره زمین یا نابود کردن جهان هیچ گاه عنصر مادی جرم تهدید را تشکیل نمی دهد، زیرا هیچ فردی به طور معقولی باور نمی کند که چنین تهدیدی قابل اجراست. اما تهدید به آتش زدن خانه همسایه یک تهدید محتمل و قابل وقوع است.

این سه شرط (تأثیرگذاری، توانایی و احتمال وقوع) در حقیقت ابعاد مختلفی از یک واقعیت واحد هستند: «تهدیدی که بتواند به طور مؤثر، ترس و نگرانی را در قربانی ایجاد کند.»

رابطه بین تهدیدکننده و تهدیدشونده

در بررسی عنصر مادی جرم تهدید، نحوه برقراری ارتباط بین تهدیدکننده و تهدیدشونده نیز اهمیت دارد.

• آیا حضور فیزیکی تهدیدکننده یا تهدیدشونده ضروری است؟ (تهدید غیابی) خیر، حضور فیزیکی طرفین به صورت رو در رو ضرورتی ندارد. تهدید می تواند به صورت غیابی نیز محقق شود. یعنی تهدیدکننده در مکانی حضور داشته باشد و قربانی در مکان دیگر، و پیام تهدید از راه های مختلف (تلفن، پیامک، ایمیل، نامه) به او برسد.
• تهدید از طریق واسطه: همانطور که قبلاً اشاره شد، تهدید می تواند از طریق شخص ثالث یا واسطه نیز انجام شود. در این حالت، اگر تهدیدکننده پیام تهدید را به واسطه ای برساند و مطمئن باشد که واسطه آن را به قربانی منتقل خواهد کرد (حتی اگر واسطه در نهایت این کار را نکند)، عنصر مادی جرم تهدید محقق می شود. مهم این است که قصد مجرمانه و ظهور خارجی تهدید وجود داشته باشد و پیام به نحوی به قربانی برسد یا انتظار رسیدنش معقول باشد.

تمایز عنصر مادی با سایر ارکان جرم تهدید

برای درک کامل جرم تهدید، لازم است که عنصر مادی آن را از دو رکن دیگر جرم، یعنی عنصر قانونی و عنصر روانی، متمایز کنیم:

در جدول زیر، تفاوت های کلیدی بین این سه رکن برای جرم تهدید به طور خلاصه آورده شده است:

رکن جرم	تعریف کلی	نمود در جرم تهدید
عنصر قانونی	تنها فعلی جرم است که قانون گذار آن را صراحتاً جرم اعلام کرده و برای آن مجازات تعیین نموده است. اصل «قانونی بودن جرایم و مجازات ها»	ماده 669 قانون مجازات اسلامی و سایر مواد مربوطه که رفتار تهدیدآمیز را جرم انگاری کرده اند (مثلاً تهدید به قتل، ضرر نفسی، شرفی، مالی یا افشای سر).
عنصر مادی	رفتار فیزیکی یا خارجی مجرمانه که در دنیای واقعی نمود پیدا می کند.	بیان کلامی (شفاهی یا کتبی)، رفتار عملی (اشاره، ژست، فرستادن اشیاء) یا اقدام در فضای مجازی که موجب ایجاد رعب و وحشت در قربانی شود.
عنصر روانی	قصد مجرمانه یا سوء نیت (عام و خاص) مرتکب در انجام عمل مجرمانه و رسیدن به نتیجه آن.	قصد ایجاد ترس و وحشت در قربانی (سوء نیت عام) و اراده انجام رفتار تهدیدآمیز. نیازی به قصد عملی کردن تهدید (سوء نیت خاص) نیست.

به طور خلاصه، عنصر قانونی، قاب حقوقی جرم را مشخص می کند؛ عنصر مادی، آن رفتار قابل مشاهده ای است که در این قاب جای می گیرد؛ و عنصر روانی، نیت و اراده ای است که پشت این رفتار قرار دارد.

نکات مهم و ابهامات رایج در خصوص عنصر مادی جرم تهدید

در بررسی عنصر مادی جرم تهدید، برخی نکات و ابهامات رایج وجود دارد که روشن کردن آن ها می تواند به درک بهتر این جرم کمک کند:

آیا تهدید به حق (مثل تهدید به شکایت قانونی) تهدید کیفری است؟

خیر، تهدید به انجام یک حق مشروع و قانونی، تهدید کیفری محسوب نمی شود. این مسئله یکی از نقاط تمایز مهم است. اگر فردی دیگری را تهدید کند که اگر کاری را انجام ندهد، از او شکایت می کند، چک هایش را به اجرا می گذارد، یا اموالش را توقیف می کند، این ها اعمالی هستند که در چارچوب قانون قرار دارند و تهدید به آن ها جرم نیست.
برای مثال، اگر کسی بگوید: اگر بدهی ام را پرداخت نکنی، تو را به دادگاه می کشانم، این تهدید به انجام یک حق قانونی است و عنصر مادی جرم تهدید را تشکیل نمی دهد. اما اگر بگوید: اگر بدهی ام را پرداخت نکنی، خانه و زندگی ات را به آتش می کشم، این یک تهدید کیفری است زیرا آتش زدن خانه خود یک جرم است.

تأثیر مزاحمت یا شوخی بر عنصر مادی

انگیزه فرد در ارتکاب جرم تهدید، اگرچه ممکن است در تعیین مجازات (تخفیف یا تشدید) مؤثر باشد، اما تأثیری بر تحقق عنصر مادی ندارد. یعنی اگر فردی با انگیزه شوخی یا مزاح، دیگری را به نحوی تهدید کند که آن تهدید مؤثر واقع شود و در قربانی ترس ایجاد کند، عنصر مادی جرم تهدید محقق شده است.
قاضی در بررسی پرونده، انگیزه را در مرحله عنصر روانی و برای احراز سوء نیت یا تشخیص نوع مجازات در نظر می گیرد، اما خود عمل تهدیدآمیز که در دنیای خارج نمود پیدا کرده و باعث سلب آرامش قربانی شده، عنصر مادی را به وجود می آورد.

اثبات عنصر مادی در دادگاه (شواهد، مدارک، شهادت)

اثبات عنصر مادی جرم تهدید در دادگاه بسیار حیاتی است. از آنجایی که تهدید ممکن است شفاهی و در خفا صورت گرفته باشد، جمع آوری مدارک و شواهد قوی اهمیت زیادی دارد. مهم ترین راه های اثبات عبارتند از:

• مدارک مکتوب و دیجیتال: پیامک ها، ایمیل ها، نامه ها، اسکرین شات از شبکه های اجتماعی و پیام رسان ها (با توجه به قواعد مربوط به ادله الکترونیکی).
• شهادت شهود: اگر تهدید در حضور اشخاص دیگری انجام شده باشد، شهادت آن ها می تواند دلیل محکمی باشد.
• اقرار متهم: اگر خود متهم در مراحل بازجویی یا دادگاه به ارتکاب تهدید اقرار کند.
• علم قاضی: قاضی می تواند بر اساس مجموعه قرائن و امارات موجود در پرونده، علم به وقوع جرم پیدا کند.
• ضبط صدا یا تصویر: در برخی موارد، ضبط مکالمات تلفنی یا فیلم برداری از صحنه تهدید می تواند به عنوان مدرک ارائه شود، البته مشروعیت و نحوه به دست آوردن این مدارک تحت شرایط خاصی در دادگاه پذیرفته می شود.

با توجه به پیچیدگی های اثبات، مشاوره با یک وکیل متخصص در امور کیفری برای شاکی و متهم ضروری است.

نتیجه گیری و توصیه حقوقی

عنصر مادی جرم تهدید، به عنوان رکن اساسی ظهور خارجی این جرم، شامل هرگونه رفتار یا گفتاری است که به قصد ایجاد رعب و وحشت در دیگری صورت می گیرد و یکی از ضررهای جانی، مالی، شرفی یا افشای سر را موضوع خود قرار می دهد. این رفتار باید به گونه ای مؤثر باشد که در یک فرد متعارف، ترس و سلب آرامش را ایجاد کند، حتی اگر تهدیدکننده توانایی واقعی انجام آن را نداشته یا قصد نهایی ارتکاب آن را نداشته باشد. قانون گذار با عبارت به هر نحو بر گستردگی ابزارها و روش های ارتکاب تأکید کرده و محدودیت خاصی را در این زمینه قائل نشده است.

شناخت دقیق این عنصر نه تنها برای افراد عادی که ممکن است مورد تهدید قرار گیرند یا ناخواسته مرتکب آن شوند اهمیت دارد، بلکه برای دانشجویان، وکلا و قضات نیز در تحلیل و رسیدگی به پرونده های مرتبط ضروری است. در نهایت، باید به یاد داشت که جرم تهدید از جمله جرایم علیه اشخاص و امنیت روانی جامعه محسوب می شود و نظام حقوقی برای حفظ آرامش و نظم عمومی، با آن برخورد جدی دارد. در صورت مواجهه با جرم تهدید، چه به عنوان قربانی و چه به عنوان متهم، توصیه اکید می شود که در اسرع وقت با یک وکیل متخصص در امور کیفری مشورت نمایید. این اقدام می تواند از بروز مشکلات حقوقی بیشتر جلوگیری کرده و به احقاق حق یا دفاع مناسب کمک شایانی کند.