معرفی شهر تاریخی هگمتانه

شهر تاریخی هگمتانه واقع در قلب همدان از کهن ترین و باشکوه ترین شهرهای ایران و جهان است که قدمت آن به بیش از ۳۰۰۰ سال پیش بازمی گردد. این تپه باستانی که نخستین پایتخت مادها بوده و سپس مورد استفاده هخامنشیان و اشکانیان قرار گرفته گنجینه ای بی نظیر از معماری پیشرفته سیستم آبرسانی هوشمندانه و آثار باستانی ارزشمند را در خود جای داده است.

هگمتانه نامی کهن که ریشه در تاریخ و تمدن ایران زمین دارد نه تنها یک مکان باستانی بلکه نمادی از شکوه و پیشرفت فنی و فرهنگی ایرانیان در دوران باستان محسوب می شود. این مجموعه وسیع که به تپه هگمتانه نیز شهرت دارد با مساحتی حدود ۳۵ هکتار عنوان پهناورترین تپه باستانی ایران را به خود اختصاص داده و امروزه به یکی از مهم ترین پایگاه های میراث فرهنگی و گردشگری کشورمان تبدیل شده است. کشف لایه های مختلف تمدنی در این محوطه از دوران مادها تا ساسانیان پرده از رازهای بسیاری برداشته و اهمیت آن را در مطالعات باستان شناسی دوچندان کرده است. بازدید از این شهر تاریخی فرصتی است تا با گذر از راهروهای زمان شاهد نبوغ و عظمت نیاکان خود باشیم.

معنی کلمه هگمتانه

واژه «هگمتانه» در گذر زمان و در زبان های مختلف با نام ها و تلفظ های متعددی شناخته شده است که هر یک از آن ها روایتی از اهمیت و جایگاه این شهر تاریخی را بازگو می کنند. در سنگ نوشته بیستون که متعلق به دوران داریوش اول هخامنشی است از این شهر با عنوان «همگمتان» در زبان پارسی باستان «آ-ک-م-د-ن» به زبان ایلامی و «آ-گ-م-ت-ن» در زبان اکدی نام برده شده است. این تنوع در نام گذاری نشان دهنده تعاملات فرهنگی و سیاسی گسترده ای است که هگمتانه در طول تاریخ با تمدن های همسایه داشته است.

یونانیان باستان نیز این شهر را با نام هایی همچون «اکباتانا» «اگباتانا» یا «اکباتانیس پارتیوروم» می شناختند که در متون تاریخی آن ها به وفور دیده می شود. در زبان لاتین از آن با نام «آحمت» در زبان آرامی «آحمتن» و «همتن» و در زبان ارمنی «اکبتن» یاد شده است. جالب است بدانید که در زبان فارسی میانه این شهر به «همدان» شهرت یافته که نام امروزی آن نیز برگرفته از همین ریشه است. حتی در سکه های کشف شده از دوران ساسانیان نیز «اهمتان» به عنوان محل ضرب سکه معرفی شده است.

اما ریشه شناسی این واژه نشان می دهد که «هگمتانه» از کلمه «هنگمت» گرفته شده و به معنای «محل گرد هم آمدن» است. این معنا با توجه به موقعیت استراتژیک و اهمیت سیاسی و تجاری هگمتانه در دوران باستان بسیار منطقی به نظر می رسد. به نظر می رسد این مکان حتی پیش از شکل گیری پادشاهی مادها محلی برای گردهمایی و اجتماع اقوام و مردم مختلف بوده است که این نام گذاری را توجیه می کند. در مجموع تمامی این نام ها گواهی بر اهمیت و جایگاه ویژه هگمتانه در تاریخ کهن ایران و منطقه است.

هگمتانه نامی کهن که به معنای «محل گرد هم آمدن» است در طول تاریخ باستان و در زبان های مختلف با عناوین متعددی شناخته شده که هر یک بازتابی از اهمیت و جایگاه ویژه این شهر در تمدن های گوناگون است.

تاریخچه هگمتانه

تاریخچه شهر هگمتانه با قدمتی بیش از سه هزار سال با ظهور نخستین پادشاهی های ایران گره خورده است. این شهر که امروزه در شهر همدان جای گرفته نه تنها به عنوان یکی از قدیمی ترین شهرهای ایران شناخته می شود بلکه به گواهی تاریخ نگاران و باستان شناسان در مقاطع مختلف تاریخی نقشی محوری در تحولات سیاسی و فرهنگی منطقه ایفا کرده است.

بر اساس شواهد باستان شناختی بنیان این شهر عظیم و باشکوه به دوران مادها بازمی گردد؛ اقوامی آریایی که با غلبه بر قدرت های محلی اولین حکومت ایرانی را تشکیل دادند. هگمتانه به عنوان پایتخت این سلسله نقطه آغازین تمدن شهری و حکومتی در ایران به شمار می رود. پس از مادها این شهر اهمیت خود را در دوران های بعدی نیز حفظ کرد و به عنوان پایتخت تابستانی هخامنشیان و سپس اشکانیان مورد استفاده قرار گرفت. این تداوم حیات در طول قرون متمادی خود گواهی بر استحکام بناها و موقعیت استراتژیک این شهر است.

هگمتانه برخلاف بسیاری از شهرهای باستانی که به کلی از بین رفته اند همچنان پابرجا مانده و در کنار شهرهایی چون آتن در یونان و رم در ایتالیا از معدود شهرهای کهن جهان است که بقایای آن هنوز قابل مشاهده و مطالعه است. این پایداری مرهون استفاده از مصالح مستحکم و دانش مهندسی پیشرفته ای است که در ساخت آن به کار رفته بود. حفاری های گسترده در این محوطه لایه های مختلفی از تمدن های باستانی را آشکار ساخته که هر یک داستانی از زندگی فرهنگ و قدرت حاکمان آن دوران را روایت می کنند. این گنجینه تاریخی همچنان محلی برای پژوهش و کشف اسرار ناگفته تاریخ ایران است.

هگمتانه در دوران مادها

دوران مادها نقطه عطفی در تاریخ ایران باستان به شمار می رود و شهر هگمتانه قلب تپنده این تمدن نوپا بود. هرودوت تاریخ نگار شهیر یونانی در نوشته های خود به تفصیل از هگمتانه به عنوان پایتخت مادها یاد کرده و معتقد است این شهر در حدود ۸۰۰ سال پیش از میلاد مسیح توسط آن ها برگزیده شده است. او این شهر را مجموعه ای شاهانه توصیف می کند که بر روی تپه ای وسیع بنا شده و دارای هفت دیوار متحدالمرکز بود که هر دیوار داخلی ارتفاعی بیشتر از دیوار بیرونی خود داشت. این توصیفات تصویری از یک دژ مستحکم و باشکوه را در ذهن ترسیم می کند که نمادی از قدرت و نفوذ پادشاهی ماد بود.

برخی از باستان شناسان ساخت هگمتانه را به دستور پادشاهان اسطوره ای همچون جمشید یا سمیرامیس نسبت می دهند در حالی که عده ای دیگر احداث آن را به فرورتیش سومین پادشاه سلسله ماد منسوب می دانند. با این حال بر اساس اطلاعات دانشنامه ایرانیکا پادشاهی ماد توسط دیاکو تأسیس شد و هگمتانه به عنوان مرکز و پایتخت آن انتخاب گردید. این شهر نه تنها مرکز سیاسی و اداری مادها بود بلکه به دلیل موقعیت جغرافیایی و استراتژیک خود به محلی برای گردهمایی و تبادلات فرهنگی تبدیل شده بود.

شواهد تاریخی دیگری نیز وجود مادها در این منطقه را تأیید می کنند. در سکه های کشف شده از دوران ساسانیان نام «اهمتان» به عنوان محل ضرب سکه به چشم می خورد که نشان دهنده تداوم اهمیت این منطقه است. همچنین اولین متون مکتوب که در آن ها نام مادها و قلمروهایشان ذکر شده تقویم ۲۴ شارل مانزر سوم است که در آن از «مادای» یا «آمادای» به عنوان قوم و سرزمین ماد یاد می شود. این اسناد و توصیفات همگی بر نقش بی بدیل هگمتانه به عنوان مهد تمدن ماد و اولین پایتخت ایران زمین تأکید دارند.

هگمتانه در دوران هخامنشیان

پس از سقوط پادشاهی مادها و به قدرت رسیدن هخامنشیان شهر هگمتانه اگرچه مرکزیت اولیه خود را از دست داد اما به دلیل موقعیت استراتژیک خود بر مسیر راه شاهی همچنان از اهمیت ویژه ای برخوردار بود و به عنوان پایتخت تابستانی این سلسله عظیم مورد توجه قرار گرفت. پادشاهان هخامنشی به ویژه در فصول گرم سال از این شهر به عنوان اقامتگاه و مرکز حکومتی خود استفاده می کردند و به آبادانی و توسعه آن اهمیت فراوانی می دادند.

متون تاریخی گواهی می دهند که هگمتانه در دوران هخامنشیان به خصوص در زمان داریوش سوم و در پی مواجهه با اسکندر مقدونی دچار ویرانی هایی شد. با این حال داریوش سوم دستور داد تا در مرکز شهر کوشکی بسیار بزرگ و باشکوه ساخته شود. این کوشک که به عنوان گنجینه شاهی مورد استفاده قرار می گرفت دارای سیصد مخفیگاه برای نگهداری اموال و دارایی های سلطنتی بود و هشت در آهنین مستحکم از این گنجینه ها محافظت می کردند. این اقدام نشان دهنده اهمیت اقتصادی و نظامی هگمتانه برای هخامنشیان بود.

حضور هخامنشیان در هگمتانه به کشف آثار باستانی ارزشمندی نیز منجر شده است که در بخش های بعدی به تفصیل به آن ها خواهیم پرداخت. این آثار از جمله الواح زرین و جام های سیمین نه تنها گواهی بر حضور قدرتمند هخامنشیان در این شهر هستند بلکه اطلاعات گرانبهایی را در مورد فرهنگ هنر و شیوه زندگی این دوره تاریخی ارائه می دهند. به این ترتیب هگمتانه نه تنها یادآور شکوه مادها بلکه شاهدی بر عظمت امپراتوری هخامنشی نیز هست.

هگمتانه در دوران اشکانیان

حیات شهر هگمتانه پس از دوران هخامنشیان نیز ادامه یافت و در زمان پادشاهی اشکانیان این شهر بار دیگر به یکی از مراکز مهم حکومتی تبدیل شد. بر اساس سنگ نوشته ای یونانی که از مجسمه هرکول در بیستون به دست آمده و قدمت آن به سال ۱۴۸ پیش از میلاد می رسد به نظر می رسد هگمتانه تا زمان پادشاهی مهرداد اول اشکانی همچنان به حیات خود ادامه می داده و از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. این سند تاریخی تأییدی بر تداوم نقش هگمتانه در دوران سلوکی و اشکانی است.

متون تاریخی همچنین نشان می دهند که آنتیوخوس هفتم پادشاه سلوکی در سال ۱۳۰ پیش از میلاد و با هدف بازگرداندن قدرت سلوکیان در ایران برای مدت کوتاهی در هگمتانه اقامت داشته است. کمی بعد تیگران دوم پادشاه ارمنستان نیز در سال پس از آن و به منظور حمله به مهرداد دوم مدتی را در هگمتانه به سر برده است. این اقامت ها نشان دهنده موقعیت استراتژیک و اهمیت نظامی هگمتانه در آن دوران بوده است.

سلسله اشکانیان که خود از قدرت های بزرگ پس از هخامنشیان بودند از هگمتانه نه تنها به عنوان پایتخت تابستانی خود استفاده می کردند بلکه این شهر به عنوان ضراب خانه سلطنتی نیز مورد بهره برداری قرار می گرفت. کشف سکه های متعدد از این دوره در محوطه هگمتانه گواهی بر این مدعاست. این امر بیانگر اهمیت اقتصادی و اداری هگمتانه در دوران اشکانیان است. بقایای معماری و آثار باستانی کشف شده از این دوره نیز نشان دهنده تداوم آبادانی و شکوفایی این شهر در سایه حکومت اشکانیان است که بر غنای تاریخی این محوطه می افزاید.

معماری هگمتانه

شهر تاریخی هگمتانه با معماری پیشرفته و پیچیده اش یکی از برجسته ترین محوطه های باستانی ایران محسوب می شود. این شهر نه تنها دارای قصرها و قلعه های تو در تو با طراحی دقیق بوده بلکه خانه های مسکونی آن نیز با نقشه ای پیشرفته و مهندسی دقیق ساخته شده بودند. یکی از ویژگی های بارز این شهر شبکه آبرسانی منظم و حساب شده آن است که نشان از نبوغ مهندسی مادها و تمدن های پس از آن دارد. این شهر بر روی تپه ای وسیع به وسعت حدود ۳۵ هکتار بنا شده بود و معماران آن با در نظر گرفتن موقعیت جغرافیایی ساختاری دفاعی و در عین حال زیبا و کارآمد را خلق کرده بودند.

هگمتانه شامل هفت قلعه تودرتو بود که هر یک کاربری خاص خود را داشتند و آخرین قلعه به عنوان کاخ پادشاه مورد استفاده قرار می گرفت. تاریخ شناسان معتقدند که دیاکو پادشاه ماد با الهام از معماری بابلی دستور داده بود که کنگره های هر قلعه به رنگ خاصی درآیند. این رنگ ها به ترتیب از اولین تا هفتمین قلعه شامل سفید سیاه ارغوانی آبی نارنجی سیمین و زرین بوده اند که جلوه ای بی نظیر به شهر می بخشید. مورخان یونانی نیز به تزیینات باشکوه این قصرها اشاره کرده اند که شامل طلاکاری نقره کاری جوهرکاری و کنده کاری های زیبا بر درها رواق ها و ستون ها می شده است.

فضای بیرونی دیوار قلعه نیز شباهت هایی به حصار شهر آتن داشته که نشان از تبادلات فرهنگی و هنری آن دوران دارد. کشف بقایای معماری خشتی بزرگ در حفاری های سال ۱۳۶۲ توسط دکتر صراف ابعاد جدیدی از دانش مهندسی این شهر را آشکار کرد. این سازه های خشتی شامل واحدهای ساختمانی با ابعاد ۱۷.۵ در ۱۷.۵ متر بودند که هر واحد دارای پیشخوانی در مقابل یک تالار مرکزی اتاق های جانبی و دو انبار کوچک در قسمت انتهایی بود. پلان این سازه ها کاملاً قرینه بوده و در هر ۳۵ متر یک معبر یا کوچه وجود داشت که واحدهای مسکونی بین آن ها قرار گرفته بودند.

این مجموعه معماری با حصارهایی محافظت می شد که در فواصل ۹۰ متری برج های مربع شکل در میان آن ها ساخته شده بودند. اگرچه تاریخ ساخت این مجموعه معماری درون حصارها به دوره اشکانیان نسبت داده می شود اما برخی بر این باورند که این سازه ها بر روی آثار قدیمی تر بنا شده اند. این پیچیدگی و دقت در طراحی شهری هگمتانه را به نمونه ای بی نظیر از شهرسازی باستانی در جهان تبدیل کرده است.

سیستم آبرسانی هگمتانه

یکی از شگفت انگیزترین جنبه های معماری شهر تاریخی هگمتانه سیستم آبرسانی بسیار پیشرفته و منظم آن است که نبوغ مهندسی مادها و تمدن های پس از آن را به وضوح نشان می دهد. این شبکه آبرسانی به گونه ای طراحی شده بود که در فاصله میان کانال های آب راه های عبوری با عرض حدود ۳.۵ متر وجود داشت. این راه های عبور از شمال شرق تا جنوب غرب شهر امتداد داشتند و کف آن ها با آجرهای مربع شکل و کاملاً یکسان پوشانده شده بود که نشان از دقت و برنامه ریزی دقیق در اجرای این پروژه عظیم دارد.

این طراحی هوشمندانه نه تنها از هدررفت آب به طور کامل جلوگیری می کرد بلکه امکان دسترسی آسان و یکنواخت تمامی ساکنان شهر به آب شهری را فراهم می آورد. در دورانی که علم مهندسی شهری هنوز در مراحل ابتدایی خود قرار داشت ساخت و طراحی چنین سیستم آبرسانی پیچیده ای در هگمتانه نشانگر دانش بالای مهندسان و برنامه ریزان آن زمان بود. این سیستم فراتر از یک نیاز صرف نمادی از تمدن پیشرفته و توجه به رفاه عمومی در این شهر باستانی محسوب می شود.

بقایای این شبکه آبرسانی که طی حفاری ها کشف شده اند گواهی بر این مدعا هستند که ساکنان هگمتانه به اهمیت مدیریت منابع آب واقف بودند و با استفاده از فنون مهندسی دقیق توانسته بودند چالش های مربوط به تأمین آب را به نحو احسن مدیریت کنند. این شاهکار مهندسی نه تنها برای زندگی روزمره ساکنان ضروری بود بلکه به رشد و توسعه شهر و ایجاد فضایی مطلوب برای سکونت و فعالیت های اجتماعی کمک شایانی می کرد و از این رو یکی از دلایل اصلی پایداری و شکوفایی هگمتانه در طول قرون متمادی به شمار می رود.

قسمت های مسکونی هگمتانه

معماری قسمت های مسکونی هگمتانه یکی دیگر از جنبه های حیرت انگیز این شهر باستانی است که نشان از برنامه ریزی شهری دقیق و دانش مهندسی پیشرفته در دوران باستان دارد. پس از حفاری های گسترده ای که از سال ۱۳۶۲ توسط دکتر صراف آغاز شد و برای ۱۱ فصل ادامه یافت بقایای معماری خشتی عظیمی کشف شد که با مهندسی دقیق و نقشه های از پیش طراحی شده در سطح وسیعی اجرا شده بود. این سازه های خشتی شامل واحدهای ساختمانی با ابعاد دقیق ۱۷.۵ در ۱۷.۵ متر بودند که نشان از یکپارچگی و نظم در ساخت وساز دارد.

هر یک از این واحدها دارای یک پیشخوان در مقابل ورودی تالار مرکزی بودند که به اتاق های جانبی و دو انبار کوچک در قسمت انتهایی منتهی می شد. پلان این سازه های خشتی کاملاً قرینه طراحی شده بود و در هر ۳۵ متر یک معبر یا کوچه با عرض ۳.۵ متر وجود داشت که واحدهای مسکونی به صورت منظم بین آن ها قرار گرفته بودند. این نقشه یکسان در کل سطح تپه هگمتانه اجرا شده بود که بیانگر یک طرح جامع شهری و نظارت دقیق بر ساخت وساز است.

این مجموعه معماری مسکونی توسط حصارهایی محافظت می شد که در فواصل ۹۰ متری برج های مربع شکل در میان آن ها قد برافراشته بودند. اگرچه برخی باستان شناسان معتقدند که تاریخ ساخت مجموعه معماری درون حصارها به دوره اشکانیان تعلق دارد و ممکن است روی آثار قدیمی تر ساخته شده باشند اما این امر تنها با کاوش های میدانی و علمی گسترده تر مشخص خواهد شد. با این حال آنچه مسلم است دقت و نظم بی نظیر در طراحی و اجرای این قسمت های مسکونی است که هگمتانه را به الگویی از شهرسازی هوشمند در دوران باستان تبدیل کرده است.

حفاری های هگمتانه

پیشینه حفاری های علمی در تپه هگمتانه به اوایل قرن بیستم بازمی گردد. اولین کاوش های علمی در این محوطه در سال ۱۹۱۳ میلادی توسط گروهی فرانسوی از طرف موزه لوور پاریس و به سرپرستی شارل فوسی انجام شد. با این حال نتایج و یافته های این کاوش ها هیچ گاه به طور کامل منتشر نشد و بخش زیادی از اطلاعات آن در هاله ای از ابهام باقی ماند. این آغاز هرچند ناقص نشان دهنده اهمیت دیرینه هگمتانه برای باستان شناسان بین المللی بود.

با این حال حفاری های گسترده و سیستماتیک در هگمتانه از سال ۱۳۶۲ هجری شمسی آغاز شد و تا سال ۱۳۷۸ برای ۱۰ فصل متوالی ادامه یافت. این کاوش های علمی به سرپرستی دکتر محمدرحیم صراف باستان شناس برجسته ایرانی انجام گرفت و حدود ۱۴,۰۰۰ متر مربع از بقایای شهر باستانی را مورد کاوش قرار داد. نتایج این حفاری ها بی نظیر بود و پرده از یکی از کهن ترین دوره های تمدن بشری در فلات ایران برداشت. کشف بقایای شهری بزرگ با معماری منظم و پیشرفته سیستم آبرسانی هوشمند و خانه های مسکونی با طرح های دقیق از مهم ترین دستاوردهای این کاوش ها بود.

این حفاری ها نه تنها به شناسایی ساختار شهری هگمتانه کمک شایانی کرد بلکه آثار باستانی گرانبهایی از دوران مادها هخامنشیان و اشکانیان را نیز کشف و به موزه ها منتقل نمود. این یافته ها درک ما را از تاریخ و تمدن ایران باستان به طور چشمگیری افزایش داده و هگمتانه را به یکی از مهم ترین سایت های باستان شناسی در جهان تبدیل کرده است. ادامه حفاری ها و پژوهش ها در این محوطه می تواند به کشف اسرار بیشتری از گذشته های دور این سرزمین منجر شود و به غنای دانش تاریخی و فرهنگی ما بیافزاید.

آثار باستانی مهم هگمتانه

شهر تاریخی هگمتانه گنجینه ای بی بدیل از آثار باستانی است که در طول حفاری های گسترده کشف شده و هر یک داستانی از شکوه و عظمت تمدن های باستانی ایران را روایت می کنند. این آثار باستانی نه تنها از نظر هنری و تاریخی بسیار ارزشمند هستند بلکه اطلاعات گرانبهایی را در مورد زندگی اعتقادات و پیشرفت های فنی مردمان آن دوران ارائه می دهند. بسیاری از این آثار امروزه در موزه هگمتانه و موزه ملی ایران نگهداری می شوند و برخی نیز متأسفانه در مجموعه های شخصی خارج از کشور قرار دارند.

از جمله مهم ترین آثار باستانی کشف شده در هگمتانه می توان به الواح زرین و جام های گرانبها اشاره کرد. این آثار که اغلب متعلق به دوران هخامنشیان هستند با دقت و ظرافت بی نظیری ساخته شده اند و نشان از مهارت بالای هنرمندان و صنعتگران آن دوره دارند. علاوه بر این کشف ابزارها سفالینه ها مجسمه ها و بقایای معماری به باستان شناسان کمک کرده است تا تصویری جامع تر از زندگی روزمره و ساختار اجتماعی شهر هگمتانه به دست آورند. هر قطعه از این آثار باستانی خود یک سند تاریخی است که به روشن شدن گوشه های تاریک تاریخ ایران کمک می کند.

اهمیت این آثار باستانی به حدی است که هگمتانه را به یکی از مهم ترین مراکز مطالعات باستان شناسی در خاورمیانه تبدیل کرده است. پژوهش بر روی این آثار به ما امکان می دهد تا نه تنها با گذشته خود آشنا شویم بلکه ارتباطات فرهنگی و هنری ایران باستان با تمدن های دیگر را نیز درک کنیم. محافظت و نگهداری از این آثار باستانی وظیفه ای ملی است تا نسل های آینده نیز بتوانند از این میراث گرانبها بهره مند شوند و از تاریخ پرشکوه سرزمین خود الهام بگیرند.

لوح زرین آریارمنه

یکی از ارزشمندترین آثار باستانی مکشوفه در هگمتانه «لوح زرین آریارمنه» است که به عنوان قدیمی ترین اثر تاریخی اکتشافی در این محوطه شناخته می شود. این لوح با ابعاد ۱۲ در ۸ سانتی متر و از جنس طلای خالص دارای ۱۰ سطر کتیبه به خط میخی و زبان پارسی باستانی است. این لوح به آریارمنه (یا آریارمن) پسر کوچک چیش پیش و نواده هخامنش (مؤسس سلسله هخامنشی) تعلق دارد. متأسفانه قسمتی از این لوح از بین رفته است اما ترجمه بخش باقی مانده آن اطلاعات گرانبهایی را در مورد این پادشاه و قلمرو او ارائه می دهد.

متن لوح آریارمنه چنین است: «آریامنه شاه بزرگ شاه شاهان شاه پارس پسر چیش پیش شاه نوه هخامنش. آریامنه شاه می گوید: این کشور پارس که من دارم و دارای اسب های خوب و مردان نیک است اهورامزدا آن را به من عطا فرموده است. از مرحمت اهورامزدا من شاه این کشورم. آریامنه می گوید: اهورامزدا مرا یاری کرد.» این متن نه تنها به قدرت و قلمرو آریارمنه اشاره دارد بلکه از ارادت او به اهورامزدا نیز سخن می گوید و نشان از تفکرات مذهبی آن دوران دارد. این لوح در حال حاضر در موزه برلین آلمان نگهداری می شود و از جمله آثار مهمی است که ردی از اجداد داریوش بزرگ را به ما نشان می دهد.

علاوه بر لوح آریارمنه لوح زرین دیگری به نام «لوح زرین ارشام» نیز از هگمتانه به دست آمده است. این لوح با ابعاد ۱۳ در ۸ سانتی متر و از طلای اصل دارای نوشته ای به خط میخی و متعلق به دوره حکومت هخامنشیان است. این لوح نیز به ارشام یکی دیگر از اجداد داریوش بزرگ تعلق دارد. متأسفانه این لوح در حال حاضر در اختیار سازمان میراث فرهنگی کشور نیست و در مجموعه شخصی مارسل ویدال آمریکایی قرار دارد. همچنین دو لوح دیگر از جنس طلای اصل نیز از هگمتانه کشف شده اند که یکی به داریوش دوم (با ابعاد ۲۰.۵ در ۱۸.۵ سانتی متر و ۲۳ سطر خط میخی) و دیگری با ۲۹ سطر به خط میخی (با ابعاد ۱۶.۲ در ۱۳ سانتی متر) تعلق دارد. این دو لوح پس از پیگیری های سازمان میراث فرهنگی به کشور بازگردانده شده و اکنون در موزه ملی ایران نگهداری می شوند و از مهم ترین اسناد کتیبه ای دوره هخامنشیان به شمار می روند.

جام طلایی و کاسه سیمین

از دیگر آثار باستانی بسیار شاخص و گرانبهای مکشوفه در هگمتانه «جام طلایی (ریتون سرشیر)» و «کاسه سیمین خشایار شاه» هستند. این آثار نفیس که هر دو متعلق به دوره باشکوه هخامنشیان می باشند نه تنها از نظر ارزش مادی بلکه از نظر هنری و تاریخی نیز بی نهایت اهمیت دارند. جام طلایی ریتون سرشیر نمونه ای بی نظیر از هنر فلزکاری هخامنشی است که با ظرافتی خیره کننده و با الهام از شکل سر شیر ساخته شده است. این ریتون ها ظروف آیینی و تشریفاتی بودند که در مراسم و جشن های سلطنتی مورد استفاده قرار می گرفتند و نشان از جایگاه والای هنر و صنعت در دربار هخامنشی دارند.

کاسه سیمین خشایار شاه نیز سندی دیگر از حضور و شکوه پادشاهان هخامنشی در هگمتانه است. این کاسه نقره ای با حکاکی ها و تزیینات خاص خود نشان دهنده مهارت بالای صنعتگران آن دوران در کار با فلزات گرانبها است. این دو اثر در حال حاضر در موزه ملی ایران نگهداری می شوند و از مهم ترین جاذبه های این موزه برای علاقه مندان به تاریخ و هنر باستان محسوب می شوند.

علاوه بر این «جام نقره اردشیر یکم هخامنشی» نیز از دیگر آثار باستانی مهمی است که از هگمتانه به دست آمده است. این بشقاب یا جام نقره ای با قطر دهانه ۲۶.۷ سانتی متر دارای یک سطر طولانی کتیبه به خط میخی در لبه داخلی خود است که بر آن نوشته شده: «اردشیر شاه بزرگ شاه کشورها پسر خشایار شاه خشایار شاه پسر داریوش شاه هخامنشی این جام سیمین را برای کاخ پادشاهی خود درست کرد.» این اثر ارزشمند در حال حاضر در موزه متروپولیتن نیویورک نگهداری می شود.

پایه ستون های سنگی نیز از دیگر یافته های مهم در هگمتانه هستند که اطلاعات ارزشمندی درباره معماری کاخ های هخامنشیان ارائه می دهند. یکی از این پایه ستون ها متعلق به دوره اردشیر دوم هخامنشی است که کتیبه ای مزین به خط میخی دارد و نشان می دهد این ستون مربوط به کاخ آپادانای اردشیر بزرگ پسر داریوش پادشاه هخامنشی است. این پایه ستون مربعی با اضلاع ۹۳ سانتی متر و ساخته شده از سنگ یک تکه پیش از سال ۱۳۱۴ کشف شد و اکنون در موزه ملی ایران نگهداری می شود. پایه ستون دیگری نیز به نام اردشیر دوم هخامنشی با هفت سطر کتیبه به خط میخی در تپه هگمتانه یافت شده که در کتیبه آن از ساخت کاخ به لطف اهورامزدا آناهیتا و میترا سخن گفته شده است. این آثار همگی گواه بر اهمیت و شکوه هگمتانه در دوران هخامنشیان هستند.

موزه هگمتانه

موزه هگمتانه که در بخشی از مجموعه تاریخی تپه هگمتانه در همدان قرار گرفته است نقش کلیدی در حفظ و نمایش آثار باستانی کشف شده از این محوطه ایفا می کند. بنای فعلی موزه در ابتدا بین سال های ۱۳۲۰ تا ۱۳۲۵ شمسی به عنوان یک مدرسه شش کلاسه ساخته شده بود. در دهه ۱۳۵۰ این ساختمان به مرکز باستان شناسی واگذار شد تا برای اهداف پژوهشی و باستان شناسی مورد استفاده قرار گیرد. پس از کشف آثار باستانی ارزشمند در حفاری های هگمتانه این مکان به مخزنی برای نگهداری این آثار تبدیل شد و سپس در سال ۱۳۷۲ با برداشتن دیوارهای کلاس ها فضای آن یکپارچه و به موزه تبدیل گردید تا امکان نمایش عمومی آثار فراهم شود.

امروزه موزه هگمتانه با زیربنایی حدود ۶۰۰ متر مربع شامل یک سالن اصلی یک سرسرا و دو راهرو است که به نمایش بیش از ۲۰۰ شیء تاریخی اختصاص دارد. علاوه بر بخش نمایشگاهی این موزه دارای کارگاه مرمت آثار کارگاه طراحی فنی از اشیا و کارگاه عکاسی (برای عکس برداری از اشیای مکشوفه) و همچنین یک کتابخانه با سه موضوع معماری باستان شناسی و تاریخ است که پذیرای علاقه مندان و پژوهشگران است. این امکانات موزه را به مرکزی جامع برای پژوهش و نمایش میراث فرهنگی هگمتانه تبدیل کرده است.

آثار باستانی به نمایش گذاشته شده در موزه هگمتانه به طور کلی به دو بخش تاریخی و اسلامی تقسیم می شوند که هر یک روایتگر دوره ای خاص از تاریخ این سرزمین هستند:

بخش تاریخی: این بخش که در راهروی غربی تالار اصلی و بخشی از سرسرا قرار دارد شامل مجموعه ای غنی از آثار مربوط به دوره های هخامنشیان اشکانیان و ساسانیان و همچنین نیمه دوم هزاره اول قبل از میلاد تا نیمه اول بعد از میلاد مسیح است. از جمله این آثار می توان به ستون ها ته ستون ها شالی ها ساقه ها و سرستون های سنگی خشت های چهارگوش انواع کاسه کوزه و خمره های بزرگ و کوچک ظروف شیشه ای مجسمه های گلی آبخوری ها لیوان ها تابوت های سفالی و سنگ های تزیینی اشاره کرد. همچنین مهرهای شیشه ای با نقش نیایشگر مهرهای تزیینی سنگی استخوان ها سرپیکان های مفرغی پیکره های سفالی انسان و ستون کتیبه ای با خط میخی متعلق به دوره اردشیر دوم هخامنشی از دیگر آثار شاخص این بخش هستند. این آثار از نقاط مختلفی چون دروازه شیر سنگی روستای شورین و دبیرستان ابن سینا کشف شده اند.

بخش اسلامی: این مجموعه که در راهروی شرقی و قسمتی از محوطه و سرسرا قرار دارد شامل آثاری از دوران اسلامی اولیه (یک تا چهار هجری قمری) میانه (چهار تا هفت هجری قمری) و متأخر (هفت تا ۱۰ هجری قمری) و همچنین قرون معاصر (۱۰ هجری قمری تاکنون) است. در این بخش می توان ظروف سفالی متنوعی را مشاهده کرد از جمله حوض آب نما و قوچ سنگ. درب بزرگ چوبی (اروسی) متعلق به دوره معاصر انواع سنگ قبرهای دوره اسلامی مزین به خطوط کوفی ثلث و نستعلیق تابوت هایی از جنس سفال و سنگ (متعلق به دوره های اشکانیان و اسلامی) و انواع خمره های سفالی با طرح ها و اندازه های متفاوت برای نگهداری آذوقه و مایعات نیز در این بخش به نمایش گذاشته شده اند. آثار این بخش عمدتاً از نواحی اسدآباد فرسنج و برج قربان کشف شده اند.

مسیر دسترسی به هگمتانه

شهر تاریخی هگمتانه در استان همدان در انتهای خیابان اکباتان و در میدان اکباتان قرار دارد. این محوطه باستانی که به صورت پشته ای بیضی شکل در دل بافت قدیمی شهر همدان جای گرفته دسترسی بسیار آسانی دارد. ضلع جنوبی و شرقی آن توسط مسیر رودخانه نظر بیک بلوار هگمتانه و خیابان ۲۴ متری سرگذر احاطه شده است. از سمت غربی نیز این محوطه به بازار شهر منتهی می شود و جانب شمالی آن به بلوار الوند می رسد. این موقعیت مرکزی بازدید از هگمتانه را برای گردشگران بسیار راحت می کند.

برای رسیدن به هگمتانه از تهران باید مسافتی حدود ۳۲۰ کیلومتر را طی کنید که این مسیر تقریباً سه تا چهار ساعت به طول می انجامد. پس از ورود به شهر همدان باید خود را به میدان اصلی شهر یعنی میدان امام خمینی (ره) برسانید. از این میدان با ورود به خیابان اکباتان به راحتی می توانید تابلوی پایگاه ملی میراث فرهنگی و گردشگری هگمتانه را مشاهده کرده و از این مجموعه تاریخی باشکوه دیدن کنید. امکان استفاده از وسایل حمل ونقل عمومی و تاکسی نیز برای دسترسی به این محوطه فراهم است.

دسترسی آسان به هگمتانه یکی از مزایای این جاذبه گردشگری است که به بازدیدکنندگان امکان می دهد تا به راحتی خود را به قلب تاریخ ایران برسانند و از نزدیک شاهد معماری شگفت انگیز و آثار باستانی ارزشمند آن باشند. نزدیکی به سایر جاذبه های شهر همدان نیز برنامه ریزی یک سفر جامع و لذت بخش را برای علاقه مندان به تاریخ و فرهنگ امکان پذیر می سازد.

بهترین زمان سفر به هگمتانه

برای بازدید از شهر تاریخی هگمتانه و بهره مندی کامل از زیبایی ها و جاذبه های آن انتخاب بهترین زمان سفر از اهمیت ویژه ای برخوردار است. با توجه به شرایط آب و هوایی همدان که به طور کلی سردسیر است اواخر فصل بهار و فصل تابستان به عنوان بهترین زمان برای بازدید از این محوطه تاریخی پیشنهاد می شود. در این فصول هوا معتدل و دلپذیر است و امکان گشت وگذار راحت تر در فضای باز هگمتانه و لذت بردن از جزئیات معماری و آثار باستانی آن فراهم می شود.

در اوایل فصل بهار اگرچه طبیعت سرسبز و دلنشین است اما ممکن است همچنان کمی سرما در شهر همدان وجود داشته باشد و بارش های بهاری نیز گاهی اوقات می تواند برنامه بازدید را تحت تأثیر قرار دهد. به همین دلیل تعداد گردشگران در اوایل بهار کمتر است. اما با ورود به اواخر بهار و تابستان هوا کاملاً مطبوع شده و شرایط برای پیاده روی در محوطه و بازدید از موزه و سایر بخش ها ایده آل می شود.

در مقابل فصول پاییز و زمستان به دلیل بارش برف و باران و سرمای شدید هوا برای بازدید از جاذبه های روباز همدان از جمله هگمتانه چندان مناسب نیستند. هوای سرد می تواند تجربه بازدید را ناخوشایند کند و دسترسی به برخی قسمت ها را دشوار سازد. ساعات بازدید از مجموعه هگمتانه نیز بر اساس فصول سال متفاوت است؛ در نیمه اول سال (بهار و تابستان) معمولاً از ۹ صبح تا ۷ عصر و در نیمه دوم سال (پاییز و زمستان) از ۹ صبح تا ۵ عصر امکان بازدید وجود دارد. لازم به ذکر است که برای ورود به این مجموعه تهیه بلیت برای هر نفر الزامی است.

سوالات متداول

هگمتانه کجاست؟

شهر تاریخی هگمتانه در استان همدان در انتهای خیابان اکباتان و در میدان اکباتان قرار دارد. این محوطه باستانی به صورت تپه ای بیضی شکل در قلب بافت قدیمی شهر همدان واقع شده است.

قدمت تپه هگمتانه به چه دورانی بازمی گردد؟

قدمت تپه هگمتانه به بیش از ۳۰۰۰ سال پیش بازمی گردد. این شهر توسط اقوام آریایی ماد در قرن ۱۷ پیش از میلاد تاسیس شد و به عنوان اولین پایتخت ایران زمین شناخته می شود.

آثار باستانی شاخص موزه هگمتانه کدامند؟

از آثار باستانی شاخص موزه هگمتانه می توان به لوح زرین آریارمنه لوح های داریوش دوم جام طلایی (ریتون سرشیر) و کاسه سیمین خشایار شاه و همچنین پایه ستون های سنگی کتیبه دار اشاره کرد.

امکانات رفاهی و خدماتی محوطه هگمتانه شامل چه مواردی است؟

محوطه هگمتانه شامل موزه با بخش های تاریخی و اسلامی کارگاه های مرمت و عکاسی کتابخانه سرویس های بهداشتی و مسیرهای دسترسی مناسب برای بازدیدکنندگان است.

بازدید از تپه هگمتانه چقدر زمان می برد؟

بازدید کامل از تپه هگمتانه و موزه آن بسته به علاقه بازدیدکننده به جزئیات و مطالعه معمولاً بین ۲ تا ۳ ساعت زمان می برد. امکانات موجود به شما اجازه می دهد تا با آرامش کامل از این محوطه لذت ببرید.