معرفی گذرنامه مسافرتی کووید ۱۹

همه گیری جهانی کووید ۱۹ چالش های بی سابقه ای را برای جابجایی افراد در سراسر جهان ایجاد کرد. با بسته شدن مرزها و اعمال محدودیت های شدید سفر نیاز به راهکاری برای تسهیل تردد ایمن احساس می شد. در این شرایط بود که مفهوم «گذرنامه مسافرتی کووید ۱۹» یا «گواهی سلامت دیجیتال» مطرح شد. این ابزار با هدف ارائه یک روش استاندارد و قابل اعتماد برای اثبات وضعیت سلامتی افراد در مواجهه با ویروس کرونا طراحی شد تا بتواند بخشی از بار سنگین محدودیت های سفر را کاهش دهد و امکان از سرگیری نسبی فعالیت های بین المللی از جمله گردشگری و تجارت را فراهم آورد.

این گذرنامه ها که اغلب به صورت دیجیتال ارائه می شدند اطلاعات کلیدی در مورد واکسیناسیون نتایج آزمایش های تشخیصی یا سابقه بهبودی از بیماری را در خود جای می دادند. ایده اصلی این بود که با ارائه یک گواهی معتبر فرآیندهای ورود به کشورها تسریع شده و نیاز به قرنطینه برای افراد واجد شرایط از بین برود یا کاهش یابد. ماهیت این گذرنامه ها و نحوه پذیرش آن ها در کشورهای مختلف به سرعت به یکی از موضوعات اصلی مورد بحث برای مسافران و تصمیم گیرندگان تبدیل شد.

گذرنامه مسافرتی کووید ۱۹ که با نام هایی مانند گواهی سلامت دیجیتال یا پاسپورت واکسن نیز شناخته می شود به طور کلی یک سند یا گواهی است که وضعیت سلامتی فرد را در رابطه با بیماری کووید ۱۹ تأیید می کند. برخلاف گذرنامه ملی که هویت و تابعیت فرد را مشخص می کند این گذرنامه بر اطلاعات پزشکی مرتبط با کووید ۱۹ تمرکز دارد. این گواهی می تواند شامل اطلاعاتی در مورد دریافت واکسن های مورد تأیید نتیجه منفی تست های تشخیصی مانند PCR یا تست آنتی ژن یا تأییدیه بهبودی از عفونت قبلی باشد. هدف اصلی آن فراهم کردن یک روش استاندارد و قابل اعتماد برای مقامات مرزی خطوط هوایی و سایر نهادهای ذیربط برای تأیید وضعیت بهداشتی مسافران بدون نیاز به بررسی مدارک کاغذی متعدد یا اطلاعات نامعتبر بود. این گذرنامه ها معمولاً در قالب دیجیتال اغلب به صورت یک کد QR قابل اسکن در اپلیکیشن های موبایل یا فایل PDF ارائه می شدند هرچند نسخه های چاپی نیز در برخی موارد پذیرفته می شد.

هدف اصلی و محرک ایجاد گذرنامه های مسافرتی کووید ۱۹ در طول همه گیری تسهیل از سرگیری امن و مطمئن سفرهای بین المللی و فعالیت های اقتصادی بود که به شدت تحت تأثیر محدودیت ها قرار گرفته بودند. با ارائه یک راهکار استاندارد برای اثبات وضعیت ایمنی یا عدم آلودگی به ویروس کشورها امیدوار بودند بتوانند بدون به خطر انداختن سلامت عمومی مرزهای خود را به روی مسافران باز کنند. این گذرنامه ها به مسافران واکسینه شده یا بهبود یافته امکان می دادند تا از برخی محدودیت ها مانند قرنطینه اجباری معاف شوند که این امر سفر را برای مقاصد ضروری و غیرضروری جذاب تر و عملی تر می ساخت. علاوه بر این هدف دیگر ایجاد یک چارچوب مشترک و قابل همکاری بین کشورها بود تا فرآیند تأیید مدارک سلامت در نقاط ورودی ساده تر و سریع تر انجام شود و از سردرگمی ناشی از تنوع قوانین و مدارک در کشورهای مختلف جلوگیری شود. این ابزار به عنوان پلی برای بازگشت به شرایط عادی تر در دوران پس از اوج همه گیری تصور می شد.

نحوه کارکرد گذرنامه های مسافرتی کووید ۱۹ بر پایه ذخیره و ارائه اطلاعات سلامت فرد به صورت امن و قابل تأیید استوار بود. در اغلب سیستم ها پس از دریافت واکسن انجام آزمایش یا تأیید بهبودی یک گواهی دیجیتال برای فرد صادر می شد. این گواهی معمولاً شامل یک کد QR بود که حاوی اطلاعات رمزنگاری شده در مورد وضعیت سلامت فرد بود. مقامات مرزی یا کارکنان خطوط هوایی با استفاده از یک اپلیکیشن یا سیستم مخصوص این کد QR را اسکن می کردند. این اسکنر کد را رمزگشایی کرده و اطلاعات سلامت فرد را نمایش می داد همراه با یک امضای دیجیتال که اصالت گواهی را تأیید می کرد. این فرآیند امکان تأیید سریع و دقیق اطلاعات را فراهم می آورد و نیاز به بررسی دستی مدارک را کاهش می داد. سیستم های مختلف تلاش می کردند تا با یکدیگر سازگار باشند تا گواهی صادر شده در یک کشور توسط مقامات در کشور دیگر نیز قابل خواندن و تأیید باشد.

زیرساخت فناوری گذرنامه های دیجیتال سلامت بسیار حیاتی بود و نیازمند دقت و امنیت بالا بود. بخش عمده ای از این فناوری بر پایه استفاده از کدهای QR رمزنگاری شده و امضاهای دیجیتال پیاده سازی شد. امضای دیجیتال تضمین می کرد که اطلاعات موجود در گواهی توسط یک نهاد معتبر صادر شده و پس از صدور دستکاری نشده است. این فرآیند با استفاده از زیرساخت کلید عمومی (PKI) انجام می شد که شامل کلیدهای خصوصی برای امضا توسط صادرکننده و کلیدهای عمومی برای تأیید امضا توسط تأییدکننده (مثلاً مقامات مرزی) بود. برخی سیستم ها از فناوری بلاک چین یا دفاتر کل توزیع شده برای افزایش امنیت و شفافیت استفاده کردند هرچند این رویکرد در همه موارد به کار گرفته نشد. هدف اصلی فناوری ایجاد یک سیستم غیرمتمرکز یا حداقل فدرال بود که اطلاعات حساس پزشکی را به صورت متمرکز در یک پایگاه داده عظیم ذخیره نکند بلکه فقط امکان تأیید صحت گواهی های فردی را فراهم آورد. قابلیت همکاری بین سیستم های ملی و منطقه ای از طریق استانداردهای فنی مشترک مانند آنچه توسط سازمان جهانی بهداشت (WHO) یا اتحادیه اروپا توسعه یافت یکی دیگر از جنبه های مهم زیرساختی بود.

اطلاعات موجود در گذرنامه های مسافرتی کووید ۱۹ به دقت انتخاب شده بودند تا هم نیازهای تأیید سلامت را برآورده کنند و هم حریم خصوصی افراد را تا حد امکان حفظ نمایند. اطلاعات هویتی معمولاً شامل نام کامل و تاریخ تولد فرد بود. بخش اصلی اطلاعات به وضعیت کووید ۱۹ مربوط می شد که می توانست یکی از سه نوع گواهی باشد: گواهی واکسیناسیون گواهی تست منفی یا گواهی بهبودی. هر نوع گواهی شامل جزئیات خاص خود بود مانند نوع واکسن دریافت شده تاریخ تزریق و تعداد دوزها برای گواهی واکسن؛ نوع تست انجام شده (PCR یا آنتی ژن) تاریخ و ساعت نمونه گیری و نتیجه برای گواهی تست؛ و تاریخ اولین تست مثبت و تاریخ پایان دوره قرنطینه برای گواهی بهبودی. علاوه بر این نام نهاد صادرکننده گواهی و یک شناسه منحصر به فرد برای آن گواهی نیز درج می شد. تاریخ انقضا یا دوره اعتبار گواهی نیز بخشی حیاتی از اطلاعات بود.

گواهی واکسیناسیون یکی از رایج ترین انواع اطلاعاتی بود که در گذرنامه های دیجیتال سلامت گنجانده می شد. این بخش از گواهی تأیید می کرد که فرد در برابر بیماری کووید ۱۹ واکسینه شده است. اطلاعات دقیق واکسیناسیون شامل نام واکسن (مانند فایزر مدرنا آسترازنکا جانسون و جانسون و غیره) نام تولیدکننده یا دارنده مجوز بازاریابی تعداد دوزهای تزریق شده (مثلاً ۱ از ۲ ۲ از ۲ یا دوز تقویتی) تاریخ تزریق آخرین دوز واکسن و کشوری که واکسیناسیون در آن انجام شده بود. در برخی موارد نام مرکزی که واکسیناسیون را انجام داده نیز ذکر می شد. این اطلاعات برای مقامات بسیار مهم بود تا بتوانند بر اساس سیاست های بهداشتی کشور خود وضعیت واکسیناسیون فرد را ارزیابی کرده و تصمیم بگیرند که آیا فرد معاف از قرنطینه یا تست های اضافی است یا خیر. اعتبار این گواهی معمولاً به نوع واکسن و سیاست های کشور مقصد بستگی داشت و ممکن بود پس از گذشت مدت زمان مشخصی از آخرین دوز یا نیاز به دوز تقویتی منقضی شود.

گواهی تست منفی کووید ۱۹ یکی دیگر از مؤلفه های اساسی گذرنامه های دیجیتال سلامت بود که به افرادی که واکسینه نشده بودند یا نیاز به اثبات عدم آلودگی در لحظه سفر داشتند امکان جابجایی می داد. این گواهی تأیید می کرد که فرد در یک بازه زمانی مشخص قبل از سفر نتیجه تست منفی برای ویروس SARS-CoV-2 دریافت کرده است. اطلاعات کلیدی در این گواهی شامل نوع تست انجام شده (معمولاً تست مولکولی مانند PCR یا تست سریع آنتی ژن) تاریخ و ساعت دقیق نمونه گیری (که برای تعیین اعتبار گواهی بر اساس مقررات کشور مقصد حیاتی بود) نتیجه تست (منفی) نام مرکز آزمایشگاهی یا درمانی که تست را انجام داده و صادرکننده گواهی و کشوری که تست در آن انجام شده بود. اعتبار گواهی تست منفی معمولاً محدود بود به عنوان مثال ۷۲ ساعت برای تست های PCR و ۲۴ یا ۴۸ ساعت برای تست های آنتی ژن قبل از زمان پرواز یا ورود به کشور مقصد.

گواهی ریکاوری یا بهبودی از کووید ۱۹ برای افرادی طراحی شده بود که اخیراً به بیماری کووید ۱۹ مبتلا شده و بهبود یافته بودند. این گواهی بر این فرض استوار بود که افرادی که به تازگی از بیماری بهبود یافته اند برای مدتی دارای ایمنی طبیعی در برابر عفونت مجدد هستند. اطلاعات درج شده در این گواهی شامل تاریخ اولین تست مثبت PCR بود که تشخیص اولیه بیماری را تأیید می کرد کشوری که تشخیص در آن صورت گرفته بود و نام نهاد صادرکننده گواهی (که معمولاً یک مرجع بهداشتی عمومی بود). دوره اعتبار این گواهی معمولاً از تاریخ مشخصی پس از اولین تست مثبت (مثلاً ۱۱ روز پس از تست مثبت) آغاز شده و برای مدت محدودی (مثلاً تا ۱۸۰ روز پس از آن) معتبر بود. این گواهی نیز مانند گواهی های واکسن و تست به مسافران امکان می داد تا بر اساس سیاست های کشور مقصد از برخی محدودیت های سفر معاف شوند.

گذرنامه های مسافرتی کووید ۱۹ نقش مهمی در تسهیل سفرهای بین المللی در اوج همه گیری ایفا کردند. با وجود این گواهی ها فرآیندهای ورود به کشورها که پیش از آن شامل بررسی دقیق مدارک کاغذی نیاز به قرنطینه طولانی یا انجام تست های مکرر در مبدأ و مقصد بود تا حد زیادی ساده تر شد. مسافرانی که می توانستند گواهی معتبر واکسیناسیون یا بهبودی را ارائه دهند اغلب از الزامات تست قبل از سفر یا قرنطینه معاف می شدند که این امر سفر را سریع تر و کم هزینه تر می کرد. حتی برای مسافرانی که گواهی تست منفی ارائه می دادند فرآیند تأیید در مرزها با استفاده از کدهای QR و سیستم های دیجیتال بسیار کارآمدتر از بررسی دستی مدارک بود. این ابزار به خطوط هوایی و مقامات مرزی کمک کرد تا با سرعت بیشتری وضعیت سلامتی مسافران را ارزیابی کرده و از ورود افراد آلوده به کشور جلوگیری کنند ضمن اینکه امکان جابجایی برای افراد سالم را فراهم می آورد.

پذیرش گذرنامه های کووید ۱۹ در فرودگاه ها و مرزهای ورودی کشورهای مختلف فرآیندی بود که نیازمند هماهنگی و زیرساخت مناسب بود. در فرودگاه ها کارکنان خطوط هوایی معمولاً قبل از اجازه سوار شدن به هواپیما گذرنامه دیجیتال یا چاپی مسافر را بررسی می کردند. این بررسی شامل اسکن کد QR تأیید اصالت گواهی از طریق امضای دیجیتال و تطابق اطلاعات هویتی موجود در گواهی با مدارک شناسایی مسافر بود. در نقاط مرزی مقامات مهاجرت یا بهداشت نیز همین فرآیند را تکرار می کردند. وجود یک سیستم استاندارد و قابل همکاری مانند گواهی دیجیتال کووید اتحادیه اروپا که در بسیاری از کشورهای خارج از اتحادیه نیز پذیرفته شد این فرآیند را تسهیل کرد. با این حال چالش هایی مانند تفاوت در الزامات پذیرش (مثلاً نوع واکسن های مورد تأیید یا دوره اعتبار تست/بهبودی) بین کشورها می توانست باعث پیچیدگی هایی شود.

گذرنامه های کووید ۱۹ نقش مستقیمی در شکل دهی به مقررات ورود کشورها در دوران همه گیری داشتند. بسیاری از کشورها سیاست های ورود خود را بر اساس داشتن یا نداشتن این گواهی ها تنظیم کردند. به عنوان مثال یک کشور ممکن بود اعلام کند که مسافران دارای گواهی واکسیناسیون کامل نیازی به ارائه تست منفی قبل از پرواز یا انجام قرنطینه پس از ورود ندارند در حالی که مسافران بدون این گواهی ملزم به ارائه تست منفی و/یا گذراندن دوره قرنطینه بودند. این رویکرد به کشورها اجازه می داد تا با توجه به وضعیت اپیدمیولوژیک داخلی و جهانی سطح ریسک را مدیریت کنند و در عین حال تسهیلاتی را برای مسافرانی که وضعیت سلامتی آن ها قابل تأیید بود فراهم آورند. این مقررات به طور مداوم در حال تغییر بودند و مسافران باید قبل از هر سفر از آخرین الزامات کشور مقصد آگاه می شدند.

شرایط نیاز به گذرنامه مسافرتی کووید ۱۹ به طور کامل به مقررات و سیاست های بهداشتی کشور مقصد بستگی داشت. در اوج همه گیری بسیاری از کشورها داشتن یکی از انواع گواهی های سلامت (واکسیناسیون تست منفی یا بهبودی) را برای ورود به خاک خود اجباری کرده بودند. بدون ارائه این مدارک سفر به آن کشورها ممکن نبود یا مستلزم رعایت پروتکل های سخت گیرانه تری مانند قرنطینه طولانی مدت بود. این نیاز می توانست بسته به مبدأ سفر وضعیت اپیدمیولوژیک در زمان سفر و حتی نوع وسیله حمل و نقل (هوایی زمینی دریایی) متفاوت باشد. با گذشت زمان و بهبود وضعیت پاندمی بسیاری از کشورها به تدریج این الزامات را کاهش داده و در نهایت لغو کردند. بنابراین نیاز به این گذرنامه یک وضعیت ثابت نبود و مسافران باید همواره قبل از برنامه ریزی سفر آخرین اطلاعات مربوط به کشور مقصد را بررسی می کردند.

در طول همه گیری انواع مختلفی از سیستم های گذرنامه دیجیتال سلامت در سطح ملی منطقه ای و بین المللی مطرح و پیاده سازی شدند که هرچند هدف مشابهی داشتند اما از نظر فنی و دامنه پذیرش تفاوت هایی با هم داشتند. برخی کشورها سیستم های کاملاً ملی خود را توسعه دادند در حالی که برخی دیگر به سمت ایجاد چارچوب های منطقه ای یا پذیرش استانداردهای بین المللی حرکت کردند. هدف اصلی از این تنوع پاسخگویی سریع به نیازهای محلی و ملی بود اما در عین حال چالش هایی را در زمینه قابلیت همکاری و پذیرش متقابل بین کشورها ایجاد می کرد. تلاش هایی توسط سازمان هایی مانند WHO و ICAO برای ایجاد استانداردهای جهانی انجام شد تا این سیستم ها بتوانند با هم تعامل داشته باشند و سفر را برای مسافران تسهیل کنند اما پیاده سازی کامل این استانداردها زمان بر بود.

گواهی دیجیتال کووید اتحادیه اروپا (EU Digital COVID Certificate – EUDCC) یکی از موفق ترین و گسترده ترین نمونه های گذرنامه دیجیتال سلامت بود که در پاسخ به همه گیری کووید ۱۹ در کشورهای عضو اتحادیه اروپا و منطقه اقتصادی اروپا (EEA) پیاده سازی شد. این گواهی سه نوع مختلف را پوشش می داد: گواهی واکسیناسیون گواهی تست منفی و گواهی بهبودی. مزیت اصلی EUDCC استانداردسازی اطلاعات و فرمت گواهی در سراسر کشورهای عضو بود که امکان تأیید و پذیرش آسان آن را در هر یک از این کشورها فراهم می آورد. این سیستم بر پایه کدهای QR و امضاهای دیجیتال عمل می کرد و یک چارچوب اعتماد ایجاد کرده بود که امکان تأیید اصالت گواهی را بدون نیاز به اتصال مستقیم به پایگاه داده های ملی فراهم می کرد. EUDCC نه تنها در کشورهای اتحادیه اروپا/EEA بلکه در بسیاری از کشورهای ثالث نیز پذیرفته شد و به الگویی برای سایر سیستم ها تبدیل گشت.

در حال حاضر (اواخر سال ۲۰۲۳ و اوایل سال ۲۰۲۴) وضعیت گذرنامه های مسافرتی کووید ۱۹ به طور قابل توجهی تغییر کرده است. با کاهش شدت همه گیری افزایش نرخ واکسیناسیون جهانی و ظهور سویه های کم خطرتر اکثر کشورها الزامات مربوط به ارائه گواهی های سلامت برای ورود را لغو کرده اند. گذرنامه های کووید ۱۹ که زمانی ابزاری حیاتی برای سفر بودند اکنون برای سفرهای بین المللی در بسیاری از مسیرها دیگر مورد نیاز نیستند. این به معنای پایان موقت یا دائمی نقش محوری این ابزار در تسهیل جابجایی بین المللی است. اگرچه سیستم های فنی این گذرنامه ها ممکن است همچنان فعال باشند و گواهی ها قابل صدور باشند اما کارایی و کاربرد عملی آن ها برای مسافران در مقایسه با دوران اوج همه گیری به شدت کاهش یافته است. این تغییر نشان دهنده بازگشت به شرایط عادی تر در حوزه سفرهای بین المللی است.

با کمرنگ شدن نیاز به گذرنامه های مسافرتی کووید ۱۹ جایگزین های اصلی که اکنون در سفرهای بین المللی مورد نیاز هستند همان مدارک سنتی پیش از همه گیری هستند. این شامل گذرنامه ملی معتبر ویزای ورود به کشور مقصد (در صورت لزوم) و سایر مدارک هویتی و سفر معمول می شود. الزامات بهداشتی مرتبط با کووید ۱۹ در اکثر کشورها برداشته شده است اگرچه همیشه توصیه می شود مسافران قبل از سفر آخرین توصیه های بهداشتی و قوانین ورود کشور مقصد را از منابع رسمی (مانند وب سایت وزارت خارجه کشور خود یا سفارت کشور مقصد) بررسی کنند. در برخی موارد بسیار نادر یا برای مقاصد خاص (مانند شرکت در رویدادهای بزرگ) ممکن است هنوز نیاز به ارائه مدرکی مرتبط با سلامت وجود داشته باشد اما این موارد استثنا هستند و دیگر بخشی از یک چارچوب استاندارد و گسترده مانند گذرنامه های کووید ۱۹ نیستند. به طور کلی برای اکثر سفرهای بین المللی امروز تمرکز دوباره بر روی مدارک هویتی و ویزا بازگشته است.

آیا گذرنامه کووید ۱۹ برای همه سفرها اجباری است؟

در حال حاضر با توجه به بهبود وضعیت همه گیری اکثر کشورها الزامات مربوط به ارائه گذرنامه کووید ۱۹ را برای ورود مسافران لغو کرده اند و این گذرنامه دیگر برای همه یا حتی بیشتر سفرهای بین المللی اجباری نیست. با این حال توصیه می شود قبل از سفر آخرین قوانین کشور مقصد را بررسی کنید.

چگونه می توان گذرنامه کووید ۱۹ را دریافت کرد؟

در دوران اوج همه گیری گذرنامه کووید ۱۹ معمولاً پس از دریافت واکسن انجام تست منفی معتبر یا تأیید بهبودی توسط نهادهای بهداشتی یا درمانی مجاز کشور صادر می شد. فرمت دریافت (دیجیتال یا چاپی) و فرآیند دقیق آن در کشورهای مختلف متفاوت بود.

کدام کشورها گذرنامه کووید ۱۹ را می پذیرند؟

در دوره فعال بودن این سیستم بسیاری از کشورها به ویژه کشورهای عضو اتحادیه اروپا و مقاصد گردشگری بزرگ این گذرنامه ها را می پذیرفتند. اما در حال حاضر پذیرش رسمی و کاربرد الزامی آن ها در سطح بین المللی به شدت کاهش یافته است.

اگر واکسینه نشده باشم می توانم گذرنامه کووید ۱۹ بگیرم؟

بله گذرنامه کووید ۱۹ فقط شامل گواهی واکسیناسیون نبود. افرادی که واکسینه نشده بودند نیز می توانستند با ارائه گواهی تست منفی معتبر یا گواهی بهبودی از بیماری این گذرنامه را دریافت کنند مشروط بر اینکه این گزینه ها توسط کشور مقصد پذیرفته می شد.

اعتبار گذرنامه کووید ۱۹ چقدر است؟

اعتبار گذرنامه کووید ۱۹ بسته به نوع گواهی (واکسن تست بهبودی) و سیاست های کشور صادرکننده و کشور مقصد متفاوت بود. گواهی تست منفی معمولاً کوتاه ترین اعتبار (چند روز) و گواهی بهبودی و واکسیناسیون اعتبار طولانی تری (چند ماه) داشتند. این اعتبار توسط نهاد صادرکننده مشخص می شد.