سهم مرد از ارث زن چقدر است

مرد در صورت فوت همسر دائمی خود، بسته به وجود یا عدم وجود فرزند برای زن متوفی، از ترکه او ارث می برد؛ چنانچه زن فرزند یا نوه داشته باشد، سهم مرد یک چهارم از کل دارایی های زن خواهد بود، و در صورتی که زن فرزندی نداشته باشد، سهم مرد به یک دوم از کل ترکه افزایش می یابد.

موضوع ارث و تقسیم آن پس از فوت عزیزان، یکی از حساس ترین و پیچیده ترین مسائل حقوقی است که افراد با آن مواجه می شوند. در این میان، سهم الارث هر یک از ورثه، به ویژه سهم شوهر از همسر فوت شده اش، پرسش ها و ابهامات زیادی را به دنبال دارد. آگاهی دقیق از قوانین مربوط به ارث، نه تنها به افراد کمک می کند تا از حقوق قانونی خود مطلع شوند، بلکه از بروز مشکلات و اختلافات احتمالی در آینده نیز جلوگیری می کند. شناخت این اصول، مبنای هرگونه تصمیم گیری آگاهانه یا مراجعه به مراجع قضایی و مشاوران حقوقی خواهد بود.

در این مقاله، به طور جامع و دقیق به پرسش کلیدی سهم مرد از ارث زن چقدر است پاسخ می دهیم و جنبه های مختلف این موضوع را بر اساس قانون مدنی ایران بررسی می کنیم. از شرایط لازم برای ارث بردن مرد گرفته تا نحوه محاسبه سهم الارث در حالات مختلف (با فرزند و بدون فرزند)، همچنین به سراغ ابهامات رایج مانند شایعه «قانون جدید ارث» یا وضعیت ارث در عقد موقت خواهیم رفت. این راهنمای کامل، به شما کمک می کند تا با دیدی روشن و مستند، از حقوق و تکالیف قانونی خود در این زمینه آگاه شوید.

آیا مرد از همسر متوفی خود ارث می برد؟

یکی از پرسش های اساسی و گاهی ابهام برانگیز در جامعه، این است که آیا مرد پس از فوت همسر خود، از او ارث می برد یا خیر. پاسخ این سوال، بر اساس قانون مدنی ایران، قاطعانه بله است. رابطه زوجیت (زن و شوهری) یکی از اسباب مهم توارث محسوب می شود و به موجب آن، زن و شوهر در صورت فوت دیگری، از یکدیگر ارث می برند. ماده ۸۶۱ قانون مدنی به صراحت بیان می کند که موجبات ارث دو چیز است: نسب و سبب. نسب به معنای خویشاوندی خونی و سبب به معنای خویشاوندی ناشی از ازدواج (عقد دائم) است.

بنابراین، مرد به واسطه عقد نکاح دائم که یک سبب قانونی برای ارث بری است، از همسر متوفی خود ارث می برد. این حق ارث، برخلاف تصور برخی افراد، از حقوق ثابت و قانونی است که در قانون مدنی کشورمان به روشنی تصریح شده و همواره لازم الاجراست. اهمیت این موضوع در آن است که سهم شوهر به عنوان یک فرض بر (صاحب فرض) قبل از تقسیم مابقی ترکه میان سایر ورثه، از دارایی های متوفی کسر و به وی داده می شود.

شرایط اساسی ارث بردن مرد از زن طبق قانون مدنی

اگرچه ارث بردن مرد از زن یک حق قانونی است، اما این حق، مانند سایر احکام حقوقی، مشروط به وجود شرایطی خاص و عدم وجود موانع قانونی است. شناخت این شرایط برای اطمینان از صحت تقسیم ترکه و جلوگیری از بروز هرگونه چالش حقوقی ضروری است.

الف) وجود عقد نکاح دائم

مهم ترین و اساسی ترین شرط برای ارث بردن مرد از همسرش، وجود عقد نکاح دائم بین آن دو در زمان فوت زن است. ماده ۹۴۰ قانون مدنی به صراحت بیان می دارد: زوجین که علقه زوجیت آن ها دائمی باشد و ممنوع از ارث نباشند از یکدیگر ارث می برند. این ماده به روشنی نشان می دهد که:

• فقط در صورت عقد دائم، توارث میان زن و شوهر محقق می شود.
• در عقد موقت (صیغه)، حتی اگر مدت آن طولانی باشد یا زوجین صاحب فرزند شوند، هیچ گونه حق ارثی برای هیچ یک از طرفین وجود ندارد. این یک حکم قطعی در قانون مدنی است و هرگونه شرط خلاف آن نیز باطل و بی اعتبار خواهد بود.

ب) زنده بودن زوجین در زمان فوت دیگری

یکی دیگر از شروط بنیادین برای ارث بردن، زنده بودن وارث در لحظه فوت مورث (متوفی) است. به عبارت دیگر، برای اینکه مرد از زن ارث ببرد، باید در لحظه فوت همسرش زنده باشد. اگر مرد قبل از همسرش فوت کرده باشد، بدیهی است که نمی تواند از او ارث ببرد و ارث به وراث مرد تعلق می گیرد.

ج) عدم وجود موانع ارث

حتی با وجود عقد نکاح دائم و زنده بودن وارث، در صورت وجود برخی شرایط خاص که به عنوان موانع ارث شناخته می شوند، حق ارث از بین می رود. این موانع به شرح زیر هستند:

1. قتل مورث (متوفی): اگر مرد همسرش را عمداً به قتل برساند، از او ارث نخواهد برد. این شامل مباشرت در قتل، آمریت و یا تسبیب می شود.
2. کفر: طبق قانون مدنی و فقه اسلامی، کافر از مسلمان ارث نمی برد. اما اگر وارث مسلمان باشد و مورث کافر، وارث مسلمان از مورث کافر ارث می برد.
3. لعان: در مواردی که شوهر، زن خود را متهم به زنا کند و از طریق لعان (سوگند مخصوص در دادگاه) از او برائت جوید، رابطه توارث میان آن ها از بین می رود و فرزند حاصل از آن نیز از پدر ارث نمی برد.
4. ولد زنا: فرزند حاصل از زنا، از پدر و مادر واقعی خود ارث نمی برد. این مورد بیشتر به ارث بری فرزند از والدین مربوط می شود.
5. جنین: جنین زمانی ارث می برد که زنده متولد شود و شرایط ارث بری را داشته باشد. اگر جنین سقط شود یا مرده به دنیا آید، از متوفی ارث نمی برد.
6. غایب مفقودالاثر: اگر وضعیت حیات یا ممات وارث مشخص نباشد و او غایب مفقودالاثر باشد، ارث او تا زمان تعیین تکلیف و فوت واقعی یا حکم فرضی فوت، محفوظ می ماند و تقسیم نمی شود.

رابطه زوجیت (نکاح دائم) و عدم وجود موانع قانونی، دو ستون اصلی برای تحقق حق ارث مرد از زن در سیستم حقوقی ایران هستند که باید به دقت رعایت شوند.

نحوه محاسبه سهم مرد از ارث زن (میزان سهم الارث در حالات مختلف)

یکی از مهمترین بخش ها در مبحث ارث، شناخت دقیق میزان سهم هر وارث است. سهم الارث شوهر از زن نیز بر اساس وجود یا عدم وجود فرزند برای زن متوفی، متفاوت خواهد بود. سهم زوجین (زن یا شوهر) در قانون مدنی، یک فرض محسوب می شود، به این معنی که سهم آن ها مقداری ثابت است که ابتدا از کل ترکه (دارایی های متوفی) کسر می شود و سپس مابقی ترکه میان سایر ورثه تقسیم می گردد.

الف) در صورت وجود فرزند یا نوه برای زن متوفی

اگر زن متوفی، فرزند یا نوه داشته باشد، سهم مرد (شوهر) از ترکه او به میزان یک چهارم (۱/۴) از کل دارایی های زن خواهد بود. این حکم بر اساس ماده ۹۱۳ قانون مدنی بیان شده است. نکته حائز اهمیت این است که این فرزند یا نوه، لزوماً نباید فرزند مشترک مرد و زن باشد؛ بلکه می تواند فرزند زن از ازدواج های قبلی او نیز باشد. وجود صرف یک فرزند (یا نوه) برای زن متوفی، باعث می شود که سهم شوهر از یک دوم به یک چهارم کاهش یابد.

مثال کاربردی برای سهم مرد با فرزند:

فرض کنید زنی فوت کرده و دارای:

• دارایی کل (ترکه): ۲۰۰ میلیون تومان
• یک فرزند پسر (که می تواند از همین شوهر یا از ازدواج قبلی باشد)
• شوهر (که وارث دیگر اوست)

در این حالت، سهم مرد از ترکه زن برابر است با یک چهارم (۱/۴) از ۲۰۰ میلیون تومان، یعنی ۵۰ میلیون تومان. مابقی ترکه (۱۵۰ میلیون تومان) میان فرزند و سایر ورثه احتمالی دیگر تقسیم خواهد شد. مثلاً اگر تنها وارث دیگر، همان فرزند باشد، او ۱۵۰ میلیون تومان را به ارث می برد.

ب) در صورت عدم وجود فرزند یا نوه برای زن متوفی

چنانچه زن متوفی هیچ فرزند یا نوه ای نداشته باشد، سهم مرد (شوهر) از ترکه او افزایش می یابد و به میزان یک دوم (۱/۲) از کل دارایی های زن خواهد بود. این حکم نیز در ماده ۹۱۳ قانون مدنی تصریح شده است. در این حالت، به دلیل نبود فرزند که از طبقات اولیه و نزدیک وراث محسوب می شود، سهم شوهر افزایش یافته و نصف کل ترکه را به خود اختصاص می دهد.

مثال کاربردی برای سهم مرد بدون فرزند:

فرض کنید زنی فوت کرده و دارای:

• دارایی کل (ترکه): ۳۰۰ میلیون تومان
• هیچ فرزند یا نوه ای ندارد.
• شوهر (و شاید پدر و مادر متوفی و خواهر و برادر متوفی نیز از ورثه باشند)

در این صورت، سهم مرد از ترکه زن برابر است با یک دوم (۱/۲) از ۳۰۰ میلیون تومان، یعنی ۱۵۰ میلیون تومان. مابقی ترکه (۱۵۰ میلیون تومان) طبق طبقات ارث میان سایر وراث (مانند پدر و مادر یا خواهر و برادر متوفی) تقسیم خواهد شد. مثلاً اگر پدر و مادر متوفی در قید حیات باشند، باقی مانده ترکه بین آن ها و طبق قوانین سهم الارث هر یک تقسیم می شود.

ج) اگر مرد تنها وارث زن باشد (رد ترکه به زوج)

در برخی موارد خاص، ممکن است مرد تنها وارث زن متوفی باشد، یعنی زن هیچ وارث دیگری از طبقات نسبی (مانند فرزند، پدر و مادر، خواهر و برادر) نداشته باشد. در این حالت، طبق ماده ۹۴۹ قانون مدنی، مرد ابتدا سهم الفرض خود را (که در این فرض چون فرزندی وجود ندارد، یک دوم است) می برد و مابقی ترکه (که اصطلاحاً به آن رد می گویند) نیز به او تعلق می گیرد. به این ترتیب، مرد تمام ترکه زن را به ارث خواهد برد.

به عنوان مثال، اگر زنی بدون فرزند و بدون پدر و مادر و بدون هیچ خویشاوند دیگری فوت کند و تنها وارث او شوهرش باشد، شوهر ابتدا یک دوم سهم الفرض خود را برمی دارد و سپس نیمه دیگر ترکه (مابقی) نیز به او برگردانده می شود. این حالت نشان می دهد که سهم شوهر می تواند در شرایط خاص، تمامی دارایی های زن را شامل شود. این یک استثنا در قواعد کلی ارث است، چرا که در بسیاری از موارد دیگر، مابقی ترکه (پس از کسر فرض ها) به خویشاوندان طبقات بعدی می رسد، اما در مورد زوج، رد به او تعلق می گیرد.

بررسی ابهامات و حالات خاص ارث مرد از زن

در کنار قواعد عمومی، برخی ابهامات و حالات خاص نیز در مورد سهم الارث مرد از زن وجود دارد که لازم است روشن شوند تا از سردرگمی ها و اطلاعات نادرست جلوگیری شود.

الف) شایعه قانون جدید ارث مرد از زن

گاهی شنیده می شود که «قانون جدیدی» در مورد ارث مرد از زن به تصویب رسیده است. لازم به ذکر است که هیچ قانون جدیدی در این زمینه تصویب نشده است و تمامی احکام مربوط به سهم الارث شوهر از زن همچنان بر اساس قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران، که ریشه ای عمیق در فقه اسلامی دارد، اجرا می شود. قوانین ارث در فقه و قانون مدنی از جمله قواعد آمره هستند؛ یعنی قوانینی که قابل تغییر با توافقات شخصی نیستند و عموماً جنبه عمومی دارند. لذا، هرگونه ادعا در مورد تغییر قوانین اساسی ارث، باید با احتیاط بررسی شود و به منابع معتبر حقوقی ارجاع داده شود.

این ثبات قانونی به وضوح نشان می دهد که احکام مربوط به میزان ارث مرد از زن، ریشه دار و محکم هستند و نباید تحت تأثیر شایعات قرار گرفت. هر تغییری در قوانین ارث، باید از طریق مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان تصویب و اعلام عمومی شود که تاکنون در این خصوص هیچ تغییر بنیادینی رخ نداده است.

ب) ارث مرد از زن در عقد موقت

همانطور که قبلاً اشاره شد، یکی از شرایط اساسی برای ارث بردن مرد از زن، وجود عقد نکاح دائم است. بر این اساس، در عقد موقت (صیغه)، حتی اگر زوجین برای سال های طولانی با یکدیگر زندگی کرده باشند یا از این ازدواج صاحب فرزند شده باشند، هیچ گونه حق توارثی میان آن ها وجود ندارد. این حکم، صریحاً در ماده ۹۴۰ قانون مدنی ایران ذکر شده است.

علاوه بر این، در خصوص عقد موقت باید تأکید کرد که هرگونه شرط توارث ضمن عقد موقت نیز باطل و بی اعتبار است. به عبارت دیگر، طرفین نمی توانند با توافق خود در ضمن عقد موقت، برای یکدیگر حق ارث ایجاد کنند؛ چرا که ارث از قواعد آمره است و توافقات خلاف آن اعتبار قانونی ندارند. بنابراین، برای مردانی که همسر موقت خود را از دست می دهند، هیچ سهمی از ترکه وی تعلق نخواهد گرفت.

ج) ارث مرد در شرایط طلاق

موضوع ارث در شرایط طلاق، پیچیدگی های خاص خود را دارد و بسته به نوع طلاق و زمان فوت، احکام متفاوتی بر آن مترتب است:

1. طلاق رجعی و فوت زن در زمان عده: طبق ماده ۹۴۳ قانون مدنی، اگر مردی همسر خود را به طلاق رجعی (نوعی طلاق که در دوران عده امکان رجوع مرد وجود دارد) طلاق دهد و زن در زمان عده فوت کند، مرد از او ارث می برد. دلیل این امر، حفظ نسبی رابطه زوجیت در طول دوران عده رجعی است. این حکم به مرد اجازه می دهد تا حقوق خود را در صورت فوت زن در این دوره، مطالبه کند.
2. طلاق در دوران بیماری زن و فوت وی: ماده ۹۴۴ قانون مدنی به حالت خاصی اشاره دارد: اگر شوهر در دوران بیماری زن، او را طلاق دهد و زن در ظرف یک سال از تاریخ طلاق، به سبب همان بیماری فوت کند، شوهر از او ارث می برد، حتی اگر طلاق بائن (نوعی طلاق که در آن امکان رجوع نیست) باشد یا عده منقضی شده باشد. البته شرط اصلی این است که شوهر در این مدت با زن دیگری ازدواج نکرده باشد. اگر مرد با زن دیگری ازدواج کند یا فوت زن به دلیل بیماری دیگری باشد، این حق ارث از بین می رود. این قانون برای جلوگیری از طلاق های مصلحتی به منظور محروم کردن زن از ارث وضع شده است.
3. طلاق بائن یا انقضای عده طلاق رجعی: در سایر حالات طلاق، مانند طلاق بائن یا زمانی که عده طلاق رجعی منقضی شده باشد و رابطه زوجیت به طور کامل پایان یافته باشد، هیچ گونه حق ارثی برای مرد از زن وجود ندارد. در این موارد، چون رابطه زوجیت کاملاً قطع شده، دلیلی برای توارث باقی نمی ماند.

د) سهم ارث مرد از زن دوم (یا چند همسری)

در صورتی که مردی بیش از یک همسر دائمی داشته باشد، قوانین ارث به گونه ای اعمال می شوند که سهم مرد از ترکه هر یک از همسرانش، به صورت مستقل و جداگانه محاسبه می شود. به عبارت دیگر، زن دوم یا زن سوم بودن، تأثیری در میزان سهم الارث خود مرد از آن زن متوفی ندارد. قوانین عمومی ارث، یعنی تقسیم یک چهارم در صورت وجود فرزند و یک دوم در صورت عدم وجود فرزند، برای هر یک از همسران به طور جداگانه اعمال می شود.

نکته مهم این است که تعدد زوجات تأثیری بر سهم الارث شوهر ندارد، بلکه در مورد سهم الارث زنان از شوهر متوفی، در صورت تعدد زوجات، یک چهارم یا یک هشتم کل ترکه میان آن ها به تساوی تقسیم می شود. اما در مورد سهم شوهر از همسرانش، این قواعد مستقل است و هر همسر به تنهایی به عنوان مورث برای شوهرش در نظر گرفته می شود.

مراحل عملی و حقوقی برای پیگیری سهم الارث

پس از فوت همسر و مشخص شدن حقوق قانونی مرد در زمینه ارث، طی کردن مراحل عملی و حقوقی برای دریافت سهم الارث اهمیت زیادی دارد. این فرآیند ممکن است پیچیده باشد و معمولاً نیاز به راهنمایی حقوقی دارد. در اینجا به مراحل کلی اشاره می شود:

الف) اقدامات اولیه: گواهی فوت و گواهی انحصار وراثت

اولین قدم، اخذ گواهی فوت از اداره ثبت احوال است. پس از آن، باید برای گواهی انحصار وراثت اقدام کرد. گواهی انحصار وراثت سندی قانونی است که تعداد، هویت و نسبت وراث قانونی متوفی را مشخص می کند و بدون آن، هیچ گونه اقدامی برای تقسیم ترکه امکان پذیر نیست. برای دریافت این گواهی، وراث باید به شورای حل اختلاف آخرین محل اقامت متوفی مراجعه کرده و مدارکی از قبیل: گواهی فوت، شناسنامه و کارت ملی متوفی و وراث، عقدنامه ازدواج (برای همسر متوفی) و استشهادیه شهود را ارائه دهند. این استشهادیه باید توسط تعدادی از اهالی محل که از متوفی و وراث او مطلع هستند، امضا و در دفترخانه اسناد رسمی تأیید شود.

ب) معرفی مرجع قضایی صالح

پس از دریافت گواهی انحصار وراثت، بسته به ارزش ترکه، مرجع قضایی صالح برای رسیدگی به امور مربوط به تقسیم ارث مشخص می شود:

• اگر ارزش ترکه (پس از کسر دیون) کمتر از ۵۰ میلیون تومان باشد، شورای حل اختلاف آخرین محل اقامت متوفی صالح به رسیدگی است.
• اگر ارزش ترکه بیشتر از ۵۰ میلیون تومان باشد، دادگاه حقوقی محل اقامت متوفی صالح به رسیدگی خواهد بود.

ج) تعیین و تقویم ترکه

در این مرحله، تمامی دارایی های مثبت (مانند اموال منقول و غیرمنقول، وجوه نقد، سهام، طلب ها) و بدهی های منفی (مانند دیون، مهریه، نفقه معوقه، هزینه های کفن و دفن) متوفی باید شناسایی، صورت برداری و ارزش گذاری شوند. این فرآیند ممکن است شامل کارشناسی اموال نیز باشد. وراث باید لیستی از تمام دارایی ها و بدهی های متوفی را تهیه کرده و به مرجع قضایی ارائه دهند.

د) تسویه دیون و واجبات مالی متوفی

قبل از هرگونه تقسیم ارث میان ورثه، تسویه کلیه دیون و واجبات مالی متوفی (مانند بدهی ها، مهریه همسر، نفقه معوقه، خمس و زکات پرداخت نشده، و هزینه های کفن و دفن) از محل ترکه، الزامی است. طبق قانون، این دیون و واجبات بر ارث حق تقدم دارند و باید ابتدا پرداخت شوند. اگر ترکه برای پرداخت تمامی دیون کافی نباشد، وراث مسئولیتی در قبال پرداخت مازاد دیون از اموال شخصی خود ندارند، مگر اینکه خودشان تعهد کرده باشند.

رعایت دقیق ترتیب مراحل قانونی، از اخذ گواهی فوت تا تسویه دیون و تقسیم ترکه، برای جلوگیری از مشکلات حقوقی آتی و اطمینان از اجرای عدالت در تقسیم ارث ضروری است.

ه) تقسیم ترکه

پس از کسر دیون و واجبات، مابقی ترکه مطابق سهم الارث تعیین شده در قانون مدنی (که در بخش های قبلی به تفصیل توضیح داده شد) میان وراث تقسیم می شود. این تقسیم می تواند به دو صورت انجام گیرد:

1. تقسیم با توافق (تقسیم نامه عادی): اگر تمامی وراث بر سر نحوه تقسیم ترکه به توافق برسند، می توانند یک تقسیم نامه عادی تنظیم کرده و با امضای همه، آن را اجرا کنند. این روش معمولاً سریع تر و کم هزینه تر است.
2. تقسیم قضایی (حکم دادگاه): در صورت عدم توافق حتی یک نفر از وراث، هر یک از آن ها می تواند با طرح دعوای تقسیم ترکه در مرجع قضایی صالح، از دادگاه بخواهد که ترکه را تقسیم کند. در این صورت، دادگاه با جلب نظر کارشناس، ترکه را تقسیم کرده و حکم مقتضی را صادر می کند.

توصیه اکید می شود که برای طی کردن صحیح و قانونی تمامی این مراحل، حتماً از مشاوره و کمک یک وکیل متخصص در امور ارث استفاده کنید. این امر به شما کمک می کند تا از حقوق خود آگاه شده و از پیچیدگی ها و خطاهای احتمالی جلوگیری نمایید و فرآیند تقسیم ارث را به نحو احسن مدیریت کنید.

نتیجه گیری

سهم الارث مرد از زن، یکی از جنبه های مهم قانون مدنی ایران است که به روشنی جایگاه و حقوق شوهر را پس از فوت همسرش مشخص می کند. همانطور که بررسی شد، مرد در صورت وجود عقد نکاح دائم و عدم موانع قانونی، از همسر متوفی خود ارث می برد.

میزان این سهم الارث بستگی به وجود یا عدم وجود فرزند برای زن متوفی دارد؛ اگر زن دارای فرزند یا نوه باشد، سهم مرد یک چهارم از کل ترکه است، و در صورت نداشتن فرزند، این سهم به یک دوم افزایش می یابد. در شرایطی که مرد تنها وارث باشد، تمام ترکه به او خواهد رسید. همچنین، ابهامات رایج مانند وجود قانون جدید ارث یا حق توارث در عقد موقت، به روشنی رد شد و وضعیت ارث در شرایط خاص طلاق (رجعی و در دوران بیماری) توضیح داده شد.

شناخت دقیق این قوانین نه تنها به داغدیدگان کمک می کند تا در لحظات دشوار پس از فقدان، از حقوق خود مطلع شوند، بلکه برای تمامی افراد جامعه آگاهی حقوقی لازم را فراهم می آورد. این آگاهی می تواند از بروز اختلافات و سوءتفاهمات خانوادگی پیشگیری کرده و به ایجاد آرامش خاطر در مواجهه با مسائل حقوقی کمک کند. در نهایت، با توجه به پیچیدگی های احتمالی در پرونده های ارث و لزوم رعایت دقیق تمامی مراحل قانونی، همواره توصیه می شود که برای انجام صحیح مراحل حقوقی و اطمینان از احقاق حقوق، از مشاوره و پشتیبانی وکلای متخصص در امور ارث بهره مند شوید. یک وکیل مجرب می تواند راهنمایی های لازم را ارائه کرده و اطمینان حاصل کند که تمامی امور به شکل قانونی و بدون دغدغه برای شما به انجام برسد.