خلاصه کتاب ترکان اوغوز، سومریان و عدد هفت ( نویسنده خلیل مختاری نیا )

کتاب «ترکان اوغوز، سومریان و عدد هفت» اثر خلیل مختاری نیا، با محوریت بررسی ارتباطات عمیق و کهن میان دو فرهنگ سومری و اوغوز، به ویژه از منظر قداست عدد هفت، نوشته شده است. این اثر ارزشمند، با تطبیق جزئیات حماسه های ماندگار گیلگمش و دده قورقوت، زوایای پنهان مشترکات آیینی، باورها و نمادها را روشن می سازد.

اعداد و نمادها از دیرباز نقش محوری در زندگی و تفکر بشریت داشته اند. آن ها نه تنها ابزاری برای شمارش و اندازه گیری بوده اند، بلکه در تار و پود اساطیر، آیین ها، و باورهای جمعی ملت ها تنیده شده اند. بسیاری از فرهنگ های کهن، برای اعداد خاص، قدرت و قداستی فراطبیعی قائل بودند و آن ها را با مفاهیم کیهانی، الهی، و حتی سرنوشت بشری پیوند می دادند. این باورها، از طریق سنت های شفاهی، متون دینی و حماسه های ملی، از نسلی به نسل دیگر منتقل شده و میراثی غنی از خرد و معنا را برای بشر به ارمغان آورده اند. در این میان، پیوندها و تشابه های میان فرهنگ های به ظاهر دور از هم، همواره یکی از جذاب ترین حوزه های پژوهشی برای محققان بوده است. در همین راستا، کتاب «ترکان اوغوز، سومریان و عدد هفت» به قلم خلیل مختاری نیا، به مثابه پلی میان تاریخ و اسطوره، تلاش می کند تا ریشه های مشترک فرهنگی و آیینی میان دو تمدن باستانی سومر و اقوام اوغوز را رمزگشایی کند. این کتاب با تمرکز بر تقدس عدد هفت و آیین ها و باورهای مشترک، دیدگاه های نوینی را در مورد پیوندهای هویتی و قومیتی در منطقه ارائه می دهد و چراغی را بر زوایای مکتوم تاریخ باستان آذربایجان و ترکان می افروزد. هدف از ارائه این خلاصه، آشنایی جامع و ساختارمند با استدلال ها، یافته ها و نتیجه گیری های اصلی کتاب است تا بدون نیاز به مطالعه کامل، درکی عمیق از محتوای آن برای خوانندگان فراهم شود.

۱. نگاهی به نویسنده و ضرورت نگارش کتاب

خلیل مختاری نیا، پژوهشگر و نویسنده ای است که رویکردی بین رشته ای در تحقیقات خود دارد. او با تمرکز بر تاریخ، مردم شناسی، ادبیات تطبیقی و نمادشناسی، در پی کشف و تبیین پیوندهای پنهان میان فرهنگ های باستانی است. نگارش کتاب «ترکان اوغوز، سومریان و عدد هفت» ریشه در ضرورت پر کردن خلأ پژوهشی عمیقی دارد که در زمینه بررسی ارتباطات تاریخی و فرهنگی میان تمدن سومر و اقوام ترک، به ویژه اوغوزها، احساس می شد. این دو تمدن، هرچند از نظر زمانی و جغرافیایی در نگاه اول ممکن است دور از هم به نظر برسند، اما مختاری نیا با نگاهی دقیق و تطبیقی، به دنبال کشف ریشه های مشترک و تداوم فرهنگی آن هاست.

او بر این باور است که بسیاری از آیین ها، باورها، نمادها و حتی ساختارهای داستانی که در حماسه های سومری و ترکی وجود دارد، نشان دهنده یک بستر فرهنگی مشترک و ریشه دار است که تا به امروز نیز در فولکلور و زندگی مردمان منطقه، به ویژه آذربایجان، قابل مشاهده است. این کتاب تلاشی است برای فراتر رفتن از تاریخ نگاری صرف و ورود به حوزه مردم شناسی و اسطوره شناسی تطبیقی، تا تصویری جامع تر و معنادارتر از گذشته فرهنگی منطقه ارائه شود. در حقیقت، مختاری نیا با این اثر، نه تنها به سوالات تاریخی پاسخ می دهد، بلکه به درک عمیق تر هویت و ریشه های فرهنگی امروز نیز کمک می کند.

۲. بخش اول کتاب: تورکان اوغوز و سومر؛ ریشه ها و پیوندهای باستانی

بخش نخست کتاب، سنگ بنای استدلال های اصلی نویسنده را شکل می دهد و به معرفی هویت و ریشه های سومریان، زبان آن ها، و سپس مقایسه دو حماسه بزرگ گیلگمش و دده قورقوت می پردازد. این بخش، زمینه را برای درک پیوندهای عمیق فرهنگی فراهم می آورد.

۲.۱. هویت و زبان سومریان

خلیل مختاری نیا در این بخش به دیدگاه های گوناگون درباره هویت و ریشه های سومریان می پردازد. سومریان، یکی از کهن ترین تمدن های بشری، خالق خط میخی و از پیشگامان شهرنشینی، همواره از نظر هویت قومی و زبانی، موضوع بحث محققان بوده اند. نویسنده با بررسی نظریات مختلف، فرضیه هایی را مطرح می کند که به ارتباطات احتمالی سومریان با اقوام ترک، به ویژه از منظر زبانی، اشاره دارد. زبان سومری، به عنوان یک زبان پیوندی (Agglutinative) که با افزودن پسوندها و پیشوندها به ریشه ها، معنا می سازد، شباهت هایی ساختاری با زبان های ترکی دارد. مختاری نیا با استناد به این شباهت ها و نیز بررسی واژگان مشترک احتمالی، نظریه ارتباط ریشه ای این دو گروه زبانی و فرهنگی را مطرح می کند. این فرضیه، هرچند نیازمند تحقیقات گسترده تر است، اما دریچه های جدیدی را به سوی پژوهش های میان رشته ای باز می کند.

۲.۲. حماسه گیلگمش و دده قورقوت: دو شاهکار، یک روح

مهم ترین بخش از استدلال مختاری نیا، مقایسه تطبیقی دو حماسه بزرگ «گیلگمش» و «دده قورقوت» است. حماسه گیلگمش، یکی از کهن ترین آثار ادبی بشر، روایت گر داستان پادشاهی نیمه اسطوره ای به نام گیلگمش و دوستش انکیدو در بین النهرین باستان است. در مقابل، «دده قورقوت» مجموعه ای از دوازده داستان قهرمانی و پهلوانی است که سنت های زندگی، باورها و ارزش های اقوام اوغوز را بازتاب می دهد و از مهم ترین آثار ادبی ترکی محسوب می شود.

نویسنده به تشریح حوزه مشترک جغرافیایی این دو حماسه می پردازد. در حالی که گیلگمش در بین النهرین و میان رودان (محدوده تمدن سومر) شکل گرفته، داستان های دده قورقوت نیز در جغرافیایی روایت می شوند که شامل بخش هایی از آذربایجان، قفقاز و آناتولی شرقی است؛ مناطقی که در طول تاریخ شاهد مهاجرت ها و اختلاط های فرهنگی فراوان بوده اند و می توانند به نوعی امتداد جغرافیایی همان بستر فرهنگی کهن باشند.

علاوه بر این، حوزه مشترک فرهنگی این دو حماسه مورد بررسی دقیق قرار می گیرد. مختاری نیا با ذکر نمونه های برجسته، شباهت های داستانی و شخصیتی میان این دو اثر را برجسته می کند. برای مثال، شخصیت گیلگمش در حماسه سومری، که با نام های «قیلقمیش» یا «بیلگه میش» نیز شناخته می شود، شباهت های معناداری با قهرمانان و پهلوانان دده قورقوت دارد. هر دو حماسه به مضامین مشترکی چون قهرمانی، دوستی، مبارزه با نیروهای اهریمنی، جستجوی جاودانگی، و برخورد با مفاهیم زندگی و مرگ می پردازند. برخی از رویدادهای داستانی، مانند مبارزه با موجودات افسانه ای، سفر به دنیاهای دیگر، و یا آیین های گذار، در هر دو حماسه با جزئیات مشابهی تکرار می شوند که نشان دهنده ریشه های مشترک اسطوره شناختی هستند.

۲.۳. قوانین هفتگانه آنا آتیشو ی سومری: اولین قانون بشری (به اختصار)

مختاری نیا در این بخش به اختصار به قوانین هفتگانه آنا آتیشو می پردازد که به عنوان یکی از اولین مجموعه های قانونی مدون در تاریخ بشر شناخته می شود و در تمدن سومر شکل گرفته است. این قوانین نه تنها بیانگر سیستم قضایی و اخلاقی سومریان هستند، بلکه وجود عدد هفت در ساختار آن ها، از اهمیت نمادین این عدد در اندیشه سومری حکایت می کند. این موضوع، به عنوان یکی از اولین نشانه های قداست عدد هفت در تمدن سومر، پلی برای ورود به بخش های بعدی کتاب درباره اهمیت اعداد در فرهنگ ترک است.

۳. بخش دوم کتاب: فراتر از هفت؛ اعداد در فرهنگ و باور تورکان

این بخش از کتاب، از بررسی صرفاً تطبیقی دو حماسه فراتر رفته و به تحلیل عمیق تر جایگاه اعداد در فرهنگ و باورهای ترکان، با تمرکز ویژه بر عدد هفت می پردازد. این تحلیل نشان می دهد که چگونه نمادگرایی اعداد، بستر مشترک عمیق تری را میان سومریان و ترکان ایجاد کرده است.

۳.۱. قداست عدد ۴۰

یکی از اعداد مهم و پرقداست در تفکر ترکان، عدد ۴۰ است. مختاری نیا به بررسی حضور این عدد در آیین ها و باورهای مختلف می پردازد. برای مثال، «بؤیوک چیلله» یا چله بزرگ زمستان، که چهل روز طول می کشد، از اهمیت این عدد در تقویم و آیین های فصلی ترکان حکایت دارد. همچنین، مراسم «چهلم زنان» پس از زایمان و «چهلم اموات» پس از فوت، که هر دو با دوره چهل روزه همراه هستند، نشان دهنده حضور پررنگ این عدد در گذر از مراحل مهم زندگی و مرگ است.

حضور عدد ۴۰ در داستان های دده قورقوت و حماسه گیلگمش نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار است. در دده قورقوت، شاهد حضور «چهل جنگجوی اوغوز» هستیم که نمادی از قدرت و یکپارچگی جامعه است. همچنین، داستان «زنده شدن بوغاچ خان» پس از چهل روز، به قدرت معجزه آسای این عدد در تغییر و تحول اشاره دارد. در حماسه گیلگمش نیز مواردی از تکرار عدد ۴۰ (مانند چهل ساعت دویدن) مشاهده می شود که بر ارزش نمادین آن در فرهنگ های باستانی تأکید می کند. این تطابق ها نشان می دهد که تقدس عدد ۴۰ نه تنها در فرهنگ ترک، بلکه در باورهای سومری نیز ریشه های مشترکی داشته است.

۳.۲. جایگاه اعداد ۹، ۱۲، ۵ و ۶

علاوه بر عدد ۴۰، سایر اعداد نیز در فرهنگ و حماسه های مورد بحث، جایگاه خاصی دارند. مختاری نیا به بررسی تقدس و تکرار این اعداد می پردازد:

• عدد ۹: در فرهنگ های ترکی، عدد ۹ اغلب نمادی از کمال و تمامیت است. در بسیاری از اساطیر و باورها، این عدد تکرار می شود. (مثال ۹ گاو نر در برخی روایات)
• عدد ۱۲: در حماسه گیلگمش و سایر متون باستانی، عدد ۱۲ نیز دارای اهمیت است و می تواند به دوازده ماه سال، دوازده برج فلکی و یا دوازده خدای اصلی اشاره داشته باشد.
• عدد ۵ و ۶: این اعداد نیز در برخی داستان های دده قورقوت و حماسه گیلگمش تکرار می شوند که نشان دهنده اهمیت آن ها در ساختار روایی و نمادین این آثار است. اگرچه قداست آن ها به اندازه ۷ یا ۴۰ فراگیر نیست، اما حضورشان بی دلیل نیست و معانی خاص خود را دارند.

این بررسی ها نشان می دهد که سیستم اعداد در این فرهنگ ها تنها یک ابزار ریاضی نبوده، بلکه حامل معانی عمیق تر فرهنگی و اسطوره ای بوده است.

۳.۳. ستاره درخشان: قداست عدد هفت در میان حماسه گیلگمش و دده قورقوت

محور اصلی کتاب، قداست و رمز و راز عدد هفت است. مختاری نیا با دقت فراوان، حضور و اهمیت این عدد را در تفکر سومریان و باور تورکان مورد بررسی قرار می دهد. او نشان می دهد که عدد هفت، نه تنها در دو حماسه گیلگمش و دده قورقوت، بلکه در بسیاری از فرهنگ های جهان نیز دارای جایگاه ویژه ای است.

مثال های ذکر شده از حضور جهانی عدد هفت بسیار گسترده اند: آسمان هفت طبقه، هفت گناه کبیره در مسیحیت، هفت نت موسیقی، عجایب هفت گانه جهان، هفت روز هفته و هفت طواف کعبه در اسلام. این فراگیری، نشان دهنده یک کهن الگو (Archetype) جهانی در تفکر بشری است. در فرهنگ سومری، عدد هفت با مفاهیم آسمانی، الهی و کمال پیوند خورده است، چنان که قوانین آنا آتیشو نیز هفت گانه هستند. در حماسه گیلگمش، عدد هفت به دفعات در توصیف رویدادها، مکان ها و شخصیت ها ظاهر می شود. این تکرار نه تنها تصادفی نیست، بلکه بیانگر باور عمیق به قداست و نیروی این عدد است.

عنصر مشترک «قداست عدد هفت» در میان حماسه گیلگمش و کتاب دده قورقوت و همچنین بروز و حضور پررنگ این عنصر کلیدی در باور و فرهنگ تورکان خاصه مردم آذربایجان، دلالت های معناداری بر ارتباط و تداوم فرهنگی تورکان سومری و اوغوز با مردم کنونی آذربایجان دارد.

این پیوند نمادین از طریق عدد هفت، قوی ترین استدلال مختاری نیا برای اثبات ارتباطات فرهنگی میان سومریان و ترکان اوغوز است. او معتقد است که این مشترکات، ریشه های عمیقی در باورهای کهن بشری دارند که فراتر از زمان و مکان عمل کرده اند و از طریق نسل ها منتقل شده اند.

۴. بخش سوم کتاب: تجلی عدد هفت در فرهنگ و باور ترکان افشار (باورهای محلی و فولکلوریک)

در این بخش، خلیل مختاری نیا از سطح حماسه ها و اساطیر فراتر رفته و به بررسی حضور عملی و ملموس عدد هفت در زندگی روزمره و فولکلور مردم آذربایجان، به ویژه ترکان افشار، می پردازد. این بخش نشان می دهد که قداست عدد هفت، صرفاً یک مفهوم انتزاعی تاریخی نیست، بلکه در تار و پود آیین ها، بازی ها و سنت های مردمی نیز تنیده شده است.

۴.۱. حضور عدد ۷ در بایاتی های ترکان بیجار گروس

بایاتی ها، قالب های شعر کوتاه و چهار مصرعی هستند که از مهم ترین بخش های ادبیات شفاهی و فولکلوریک ترکان محسوب می شوند. این اشعار، اغلب بیانگر احساسات درونی، عشق، غم، و مفاهیم زندگی روزمره هستند. مختاری نیا با بررسی بایاتی های جمع آوری شده از ترکان بیجار گروس (یکی از مناطق مهم ترک نشین ایران)، نشان می دهد که عدد هفت به کرات در این اشعار ظاهر می شود. تکرار این عدد در بایاتی ها، نه تنها به عنوان یک عنصر زیبایی شناختی، بلکه به عنوان نمادی از تقدس، فراوانی یا تکمیل کنندگی به کار می رود و بیانگر نفوذ عمیق این عدد در ضمیر ناخودآگاه جمعی و زبان مردم است.

۴.۲. آداب و رسوم مرتبط با عدد هفت

فولکلور ترکان سرشار از آداب و رسومی است که به نوعی با عدد هفت پیوند خورده اند. مختاری نیا به تفصیل به این آداب و رسوم می پردازد:

• یئددی یار گئجه: شبی که در آن جشن ها و آیین هایی با محوریت عدد هفت برگزار می شود و به خوش یمنی و برکت اشاره دارد.
• هفت برادر/خواهر (یئددی قارادش-باجی): مفهوم داشتن هفت خواهر و برادر، نمادی از خانواده پرجمعیت، اتحاد و نیروی گروهی است که در داستان ها و باورهای محلی دیده می شود.
• بازی های محلی یئددی داش و قجمه داشی: این بازی ها که با هفت سنگ انجام می شوند، نشان دهنده ورود عدد هفت به سرگرمی ها و فعالیت های روزمره کودکان و بزرگسالان هستند و جنبه های نمادین این عدد را در یک بستر تفریحی تقویت می کنند.
• هفت سین ترکی و مراسم یئتدی لویون: مختاری نیا به هفت سین ترکی اشاره می کند که هرچند ممکن است شباهت هایی با هفت سین نوروزی داشته باشد، اما ریشه های خود را در فرهنگ ترکی و مرتبط با عناصر طبیعی و نمادهای کهن این اقوام دارد. مراسم یئتدی لویون نیز، آیین هایی هستند که با هفت عنصر یا در هفت مرحله انجام می شوند و معمولاً برای دفع بلا، طلب خیر یا برکت برگزار می گردند.
• مراسم هفت قدم داماد و یئددی آلما، یئددی نار در عروسی: در مراسم عروسی سنتی ترکان، داماد ممکن است هفت قدم بردارد که هر قدم نمادی از خوشبختی، برکت و پیوند زناشویی است. همچنین، مراسم یئددی آلما، یئددی نار (هفت سیب، هفت انار) که در آن سیب و انار به عنوان نمادهای باروری و خوشبختی مورد استفاده قرار می گیرند، باز هم به تقدس عدد هفت در یکی از مهم ترین رویدادهای زندگی انسان اشاره دارد.

این مثال ها به روشنی نشان می دهند که عدد هفت، تنها یک مفهوم انتزاعی در متون باستانی نیست، بلکه به صورت زنده و پویا در فرهنگ عامه و آداب و رسوم ترکان حضور داشته و دارد و تداوم فرهنگی را از عصر سومریان تا به امروز نمایان می سازد.

۵. بخش چهارم کتاب: گستره عدد هفت در حماسه گیلگامیش و داستان های دده قورقوت (مصادیق جزئی تر)

این بخش از کتاب به صورت جزئی تر و با ذکر مثال های متعدد، حضور پررنگ عدد هفت را در دو حماسه گیلگمش و دده قورقوت مورد بررسی قرار می دهد. این مصادیق پرتکرار، شواهد قوی تری را برای اثبات قداست و اهمیت این عدد در اندیشه سومری و ترکی ارائه می دهند.

۵.۱. موارد پرتکرار عدد هفت در حماسه گیلگامیش

در حماسه گیلگمش، عدد هفت به کرات در زمینه های مختلف ظاهر می شود که هر یک از آن ها دارای بار نمادین خاصی هستند:

• هفت خردمند سومر در اوروک: اشاره به هفت حکیم و دانشمند که پایه گذار تمدن و دانش بوده اند.
• هفت جام از شراب تند: نمادی از ضیافت، عیش و نوش یا مراحل مختلف یک رویداد.
• هفت کوه: نشانه ای از مسیرهای دشوار، موانع یا مکان های مقدس.
• هفت لباس رزم و هفت باد: این موارد به آمادگی، قدرت و نیروی فراتر از طبیعت اشاره دارند.
• هفت درخت سدر و هفت شکوه هومبابا: سدر در اساطیر کهن درختی مقدس و نماد جاودانگی است. هفت درخت سدر و هفت شکوه هومبابا به بزرگی و عظمت آن ها اشاره دارد.
• هفت شبانه روز عشق ورزی: نمادی از کمال و تمامیت در یک رابطه.
• هفت بلای هفتگانه: بیانگر فجایع بزرگ و تمام کننده.
• هفت مادر هفت فرزند: نمادی از باروری و زایش کامل.
• تکمیل شدن کشتی اوتوناپیشتیم در روز هفتم و پیاده شدن از کشتی در روز هفتم: اشاره به طوفان بزرگ و پایان آن در روز هفتم که نمادی از آغاز و پایان یک دوره است.
• هفت عرشه کشتی و هفت دیگ: جزئیات ساختار کشتی و تدارکات آن با عدد هفت.
• شش روز و هفت شب نخوابیدن (در مقابل خواب مقاومت کردن): بیانگر استقامت و تلاش بی وقفه.
• هفت بالاپوش جاودانه: نمادی از مقام و ابدیت.
• دهشتی هفت برابر: نشانگر شدت و وسعت یک فاجعه.
• هفت سال گرسنگی: دوره ای از قحطی و سختی.
• هفت شبانه روز عزاداری و هفت شبانه روز باران: دوره های مشخص برای عزاداری و یا پدیده های طبیعی مهم.
• هفت داور جهنم: اشاره به قضاوت نهایی و کامل.
• هفت استاد دانا و هفت دروازه: نمادی از دانش و عبور از مراحل مختلف.
• هفت چاله، هفت فرسنگ و هفت نان: اشاره به مسافت ها، عمق ها و تدارکات.

این لیست طولانی از تکرار عدد هفت در حماسه گیلگمش، نشان دهنده یک الگوی عمدی و نمادین است که بر اهمیت این عدد در جهان بینی سومری تأکید می کند.

۵.۲. موارد پرتکرار عدد هفت در داستان های دده قورقوت

در داستان های دده قورقوت نیز، عدد هفت حضوری پررنگ و مشابه دارد:

• هفت دوشیزه: نمادی از زیبایی، پاکی یا کمال در زنانگی.
• هفت خواهر در میان هفت راه: اشاره به موانع یا انتخاب های متعدد در مسیر زندگی.
• هفت روز مهلت و هفت شبانه روز جشن گرفتن: دوره های مشخص برای انجام کارها و برگزاری مراسم.
• هفت آلپ اوغوز و هفت سردار کافر: نمادی از تعداد قهرمانان و دشمنان.
• بوی هفت رود: اشاره به گستردگی و عظمت یک پدیده.
• هفت روز خوابیدن و اژدهای هفت سر: نمادی از قدرت اهریمنی و نیاز به قهرمان برای مقابله با آن.
• هفت شبانه روز سکوت و عزاداری: دوره سوگواری کامل.
• شراب هفت ساله خوردن و هفت بار دور شهر گشتن: آیین هایی با محوریت عدد هفت برای رسیدن به یک هدف.
• هفت مرد پهلوان: نمادی از نیروی قهرمانان.
• گشوده شدن هفت در، از هفت طرف: اشاره به گشایش کامل و همه جانبه.

تطابق این الگوهای تکراری از عدد هفت در هر دو حماسه گیلگمش و دده قورقوت، استدلال قوی خلیل مختاری نیا را مبنی بر وجود یک بستر فرهنگی مشترک و ریشه های نمادین باستانی تقویت می کند. این همپوشانی ها فراتر از تصادف هستند و به یک میراث معنوی مشترک اشاره دارند.

۵.۳. حضور عدد هفت در هنر و معماری دولت ماد

مختاری نیا همچنین به حضور عدد هفت در هنر و معماری دولت ماد، که پیش از هخامنشیان بر بخش هایی از فلات ایران حکومت می کردند، اشاره می کند. این موضوع، بعد جدیدی به بحث قداست عدد هفت می افزاید و نشان می دهد که این نماد تنها محدود به حماسه ها نبوده، بلکه در ساختار تمدنی و هنری نیز تجلی یافته است:

• هفت دیوار اکباتان: پایتخت مادها (همدان امروزی) دارای هفت دیوار دفاعی بوده که هر یک با رنگی متفاوت تزیین شده بودند. این ساختار هفت گانه، می تواند نمادی از کمال، امنیت و قدرت باشد.
• هفت کنگره و هفت رنگ: اشاره به جزئیات معماری و تزیینات که از عدد هفت بهره می برند.
• هفت قوچ و هفت نیزه ی نوک دراز سکایی: این موارد به نمادهای قدرت و جنگاوری در هنر و ابزار نظامی آن دوره اشاره دارند.

این یافته ها، دامنه شواهد برای قداست عدد هفت را گسترده تر کرده و نشان می دهد که این نماد، در طول تاریخ و در تمدن های مختلف منطقه، اهمیت پایداری داشته است.

۶. بخش پنجم کتاب: آیین ها و باورهای مشترک؛ پلی میان سومر و اوغوز (تشابه های عمیق تر فرهنگی)

این بخش از کتاب، به بررسی عمیق تر و جزئی تر آیین ها و باورهای مشترک میان سومریان و ترکان اوغوز می پردازد که فراتر از صرفاً تکرار اعداد است. این تشابه ها، تصویری روشن تر از یک میراث فرهنگی مشترک و تداوم آن در طول هزاران سال ارائه می دهند.

۶.۱. تشابه داستان طوفان در گیلگمش و خلقت اولین انسان در باور ترکان

یکی از برجسته ترین تشابه ها، روایت داستان طوفان است. در حماسه گیلگمش، داستان طوفان بزرگ و نجات یافتن تنها یک خانواده توسط اوتوناپیشتیم، شباهت های معناداری با روایات مربوط به طوفان در ادیان سامی و همچنین باورهای کهن ترکان درباره خلقت اولین انسان و بقای نسل بشر دارد. در برخی از اساطیر ترکی، سیل عظیمی زمین را فرا می گیرد و تنها عده ای از آن جان سالم به در می برند و نسل انسان را ادامه می دهند. این تشابه بنیادین در روایت یک واقعه محوری (طوفان و نجات)، نشان دهنده ریشه های مشترک اسطوره شناختی و جهان بینی است.

۶.۲. شباهت های شخصیتی و تولد

مختاری نیا به شباهت در نحوه تولد و شکل گیری برخی از شخصیت های اساطیری نیز اشاره می کند:

• شباهت نحوه تولد و شکل گیری هومبابا و تپه گؤز: هومبابا، غولی نگهبان جنگل سدر در حماسه گیلگمش، و تپه گؤز، موجودی تک چشم در دده قورقوت، هر دو موجوداتی قدرتمند و اهریمنی هستند که نحوه تولد یا ظهور آن ها دارای ابعاد خارق العاده و مشابهی است.
• شباهت تولد باسات و انکیدو: انکیدو، یار و همراه گیلگمش، موجودی است که توسط خدایان از خاک خلق می شود و در ابتدا با حیوانات زندگی می کند. باسات، یکی از قهرمانان دده قورقوت، نیز دارای تولدی غیرعادی است و در طبیعت رشد می کند. این شباهت ها به تولد از طبیعت و رشد در محیط وحشی، نشانگر یک کهن الگوی مشترک در تربیت قهرمانان است.

۶.۳. آیین های عزاداری و خاکسپاری

یکی از قوی ترین شواهد برای پیوندهای فرهنگی، تشابه در آیین های مربوط به مرگ و عزاداری است:

• نحوه عزاداری برای اموات (یاس دوتماق/ساخلاماق) در هر دو فرهنگ: سوگواری و حفظ یاس برای درگذشتگان در سومر و اوغوز، شامل آداب و رسوم مشابهی چون برگزاری مراسم در دوره های مشخص (مثلاً هفتم و چهلم)، پوشیدن لباس عزا، و سکوت و پرهیز از برخی فعالیت ها است.
• آب پاشیدن پشت سر مسافر و نذر گندم: آیین آب پاشیدن پشت سر مسافر برای بازگشت سلامت و نذر گندم (یا سایر غلات) برای برکت و رفع بلا، در هر دو فرهنگ سومری و ترکی (به ویژه ترکان افشار) مشاهده می شود. این سنت ها، بیانگر باورهای مشترک در مورد طلب خیر و دفع شر است که از دیرباز در این مناطق رواج داشته است.

۶.۴. قداست حیوانات و عناصر طبیعت

بسیاری از حیوانات و عناصر طبیعی در هر دو فرهنگ دارای قداست و اهمیت نمادین هستند:

• قداست اسب، کبوتر و حضور کلاغ در داستان ها: اسب در فرهنگ های ترکی نمادی از شجاعت، سرعت و نجابت است و در داستان ها نقش محوری دارد. کبوتر به عنوان نماد صلح و کلاغ به عنوان پرنده ای که خبر می آورد یا در روایات شوم ظاهر می شود، در هر دو حماسه و باورهای عامه حضور دارند.
• آیین سلام بر خورشید و مفهوم تانگری (خداپرستی مبتنی بر نور): پرستش خورشید به عنوان منبع نور، گرما و زندگی، در سومر و نزد اقوام ترک (به ویژه در مفهوم تانگری که به معنای آسمان/خدا است و ارتباط نزدیکی با نور دارد) مشترک است. این خداپرستی مبتنی بر نور و آسمان، ریشه های عمیق در جهان بینی این اقوام دارد و به اهمیت عناصر طبیعی در باورهای آن ها اشاره می کند.

۶.۵. نقش روحانیون و پیامبران

نقش رهبران معنوی نیز در هر دو فرهنگ مشابه است:

• تقدس کاهنان (قام) و نقش دده قورقوت به عنوان پیامبر: کاهنان یا قام ها در میان سومریان و اقوام ترک نقش واسط میان انسان و خدایان، شفابخش و تعبیرکننده رویاها را ایفا می کردند. دده قورقوت نیز در حماسه خود، نه تنها یک شاعر و راوی، بلکه یک شخصیت روحانی و حکیم است که به نوعی نقش پیامبری را ایفا می کند و دانش و خرد را به مردم منتقل می سازد.

۶.۶. سایر تشابه ها

مختاری نیا به موارد جزئی تر دیگری نیز اشاره می کند که نشان دهنده همپوشانی های فرهنگی است:

• مبارزه با گاو نر نیرومند: در هر دو حماسه، مبارزه با یک گاو نر وحشی و قدرتمند دیده می شود که نمادی از غلبه بر نیروهای طبیعی یا اهریمنی است.
• حضور حضرت خضر: شخصیت حضرت خضر، نمادی از جاودانگی و کمک رسانی در لحظات دشوار، در روایات گیلگمش و دده قورقوت دیده می شود که نشان دهنده نفوذ این کهن الگو در فرهنگ های مختلف است.
• اهمیت جنگل ها (کاج و سدر): جنگل سدر در گیلگمش و جنگل های وسیع در دده قورقوت، مکان هایی مقدس و پررمز و راز هستند که اتفاقات مهمی در آن ها رخ می دهد.
• خواب و تعبیر آن: تعبیر خواب ها به عنوان راهی برای پیش بینی آینده یا دریافت پیام های الهی، در هر دو حماسه نقش مهمی دارد.
• تکرار دیالوگ ها و شباهت کشتن تپه گؤز و هومبابا: تکرار برخی دیالوگ ها یا صحنه ها نشان دهنده فرمول های روایی مشترک است. همچنین، شباهت در نحوه کشته شدن تپه گؤز توسط باسات و هومبابا توسط گیلگمش و انکیدو، به یک الگوی مشترک در مبارزه قهرمان با نیروهای اهریمنی اشاره دارد.

این تشابه ها، خواه در داستان ها، آیین ها، باورها یا نمادها، نشان دهنده یک پیوستگی فرهنگی عمیق هستند که از دوران سومر آغاز شده و تا فرهنگ های ترکی امروزی امتداد یافته است.

تشابه های فرهنگی و آیینی میان سومریان و ترکان اوغوز، گواهی بر یک میراث مشترک و کهن است که ریشه های عمیقی در تاریخ و اساطیر بشری دارد.

نتیجه گیری

کتاب «ترکان اوغوز، سومریان و عدد هفت» اثر خلیل مختاری نیا، با رویکردی نوآورانه و تحلیلی، توانسته است نور تازه ای بر پیوندهای پنهان و عمیق فرهنگی میان تمدن سومر و اقوام اوغوز بتاباند. استدلال اصلی این کتاب بر پایه وجود اشتراکات بنیادین در نمادها، به ویژه قداست عدد هفت، و آیین ها و باورهای مشترکی است که از طریق مقایسه دقیق حماسه های گیلگمش و دده قورقوت و بررسی فولکلور ترکان آذربایجان تبلور یافته است.

نویسنده با دقت علمی و با ارائه مصادیق فراوان، از تشابه در داستان طوفان و آیین های عزاداری گرفته تا قداست حیوانات و نقش روحانیون، به خواننده نشان می دهد که چگونه یک بستر فرهنگی کهن و مشترک، در طول هزاران سال و در جغرافیای وسیع، تداوم یافته و میراثی غنی را برای نسل های بعدی به ارمغان آورده است. پژوهش خلیل مختاری نیا در روشن کردن زوایای پنهان این ارتباطات، اهمیت بسزایی دارد و به درک بهتر تاریخ فرهنگی منطقه و هویت اقوام کمک شایانی می کند.

این کتاب نه تنها برای دانشجویان و پژوهشگران تاریخ، باستان شناسی و مردم شناسی، بلکه برای تمامی علاقه مندان به ریشه های فرهنگی و اسطوره های کهن، منبعی ارزشمند و تأمل برانگیز است. «ترکان اوغوز، سومریان و عدد هفت» خوانندگان را به سفری در اعماق تاریخ می برد تا پرده از رازهای یک گذشته مشترک برداشته و با مفاهیم عمیق انسانی و آیینی آشنا شوند. مطالعه نسخه کامل این کتاب، به تمامی کسانی که به دنبال کاوش بیشتر در این حوزه جذاب هستند، اکیداً توصیه می شود. این اثر، بی شک یکی از گام های مهم در بازشناسی و درک میراث فرهنگی غنی و چندوجهی منطقه است.