خلاصه کتاب مقدمه بر علوم انسانی ( نویسنده ویلهلم دیلتای )

«مقدمه بر علوم انسانی» اثر ویلهلم دیلتای، تلاشی بنیادی برای اثبات استقلال و روش شناسی خاص علوم انسانی در برابر علوم طبیعی است. این کتاب به پرسش اساسی ماهیت و بنیان های معرفتی علوم انسانی پاسخ می دهد و مفهوم «نقد عقل تاریخی» و روش «فهم» (Verstehen) را به عنوان ارکان اصلی این حوزه معرفی می کند.

ویلهلم دیلتای، فیلسوف برجسته آلمانی قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، با اثری که بیش از یک قرن پیش نگاشت، بنیانی مستحکم برای مطالعه و فهم پدیده های انسانی و فرهنگی فراهم آورد. کتاب مقدمه بر علوم انسانی (Einleitung in die Geisteswissenschaften) نقطه عطفی در تاریخ فلسفه قاره ای و هرمنوتیک محسوب می شود. در زمانی که پیشرفت های چشمگیر علوم طبیعی، اعتبار و جایگاه علوم انسانی را به چالش کشیده بود، دیلتای با رویکردی معرفت شناختی و تاریخی، تلاش کرد تا راهی نوین برای فهم پیچیدگی های حیات انسانی و فرهنگی بیابد. این مقاله به خلاصه، تحلیل و بررسی عمیق ایده های محوری دیلتای در این کتاب می پردازد تا درکی جامع از تمایزگذاری او میان علوم انسانی و علوم طبیعی، مفهوم نقد عقل تاریخی و روش شناسی «فهم» (Verstehen) را ارائه دهد.

ویلهلم دیلتای: متفکری در تقاطع معرفت و تاریخ

ویلهلم دیلتای (۱۸۳۳-۱۹۱۱)، فیلسوف و مورخ آلمانی، یکی از تأثیرگذارترین متفکران در حوزه فلسفه زندگی و هرمنوتیک بود. دوران فکری او مصادف با اوج گیری پوزیتیویسم و رویکردهای علمی مبتنی بر تجربه در غرب بود. در این دوره، علوم طبیعی با کشف قوانین کلی و تبیین پدیده ها به روش های کمی و تجربی، موفقیت های بی شماری کسب کرده بودند و این امر به تدریج جایگاه علوم انسانی را متزلزل می ساخت. بسیاری از متفکران، از جمله آگوست کنت و جان استوارت میل، بر این باور بودند که علوم انسانی نیز باید از همان روش های علوم طبیعی تبعیت کند تا به اعتبار علمی دست یابد.

دیلتای اما با این رویکرد مخالف بود و مسئله اصلی او، یافتن یک مبنای مستقل و روش شناسی خاص برای علوم انسانی بود. او معتقد بود که تقلیل دادن پدیده های انسانی و فرهنگی به قوانین علی و جبری، جوهر وجودی و معنایی انسان را نادیده می گیرد. دیلتای زندگی فکری خود را وقف این دغدغه کرد که چگونه می توان پدیده های تاریخی، اجتماعی، فرهنگی و روان شناختی را به شیوه ای علمی اما متناسب با ماهیت آن ها مطالعه کرد. او به دنبال بنیان گذاری یک معرفت شناسی متفاوت بود که بتواند تجربه زیسته، اراده، احساسات و ابعاد تاریخی انسان را در برگیرد، نه صرفاً سوژه انتزاعی و خردگرا که در فلسفه های پیشین، از جمله فلسفه کانت، مطرح شده بود.

دیلتای با ارائه ایده «نقد عقل تاریخی»، تلاش کرد تا رویکرد کانت در «نقد عقل محض» را که به بررسی شرایط امکان شناخت در علوم طبیعی می پرداخت، برای علوم انسانی بازسازی کند. او معتقد بود که کانت، با تمرکز بر شناخت پدیدارها و قوانین عام، به ماهیت منحصربه فرد شناخت در حوزه انسان و تاریخ بی توجه بوده است. دیلتای به جای عقل محض، بر «زیست» (Erleben) و «فهم» (Verstehen) به عنوان محورهای اصلی شناخت در علوم انسانی تأکید کرد و از این طریق، سنگ بنای هرمنوتیک فلسفی را نهاد.

مفاهیم بنیادی در مقدمه بر علوم انسانی: تمایز و بنیان گذاری

کتاب مقدمه بر علوم انسانی دیلتای، مفاهیم کلیدی و بنیادینی را مطرح می کند که ستون فقرات اندیشه او را تشکیل می دهند. این مفاهیم نه تنها به تمایز میان علوم طبیعی و انسانی می پردازند، بلکه بنیان های روش شناسی جدیدی را برای مطالعه پدیده های روحی و تاریخی فراهم می آورند.

۳.۱. تمایز کلیدی: تبیین (Erklären) در برابر فهم (Verstehen)

شاید محوری ترین تمایز در اندیشه دیلتای، تفکیک میان «تبیین» (Erklären) و «فهم» (Verstehen) باشد. او این دو مفهوم را به عنوان روش های معرفت شناختی متمایز برای علوم طبیعی و علوم انسانی معرفی می کند:

• تبیین (Erklären): این روش خاص علوم طبیعی است. هدف از تبیین، کشف قوانین علی و معلولی است که پدیده ها را کنترل می کنند. علوم طبیعی به دنبال یافتن روابط عمومی و قانونمند بین پدیده ها هستند تا بتوانند آن ها را پیش بینی و کنترل کنند. برای مثال، فیزیکدانان با کشف قانون گرانش، سقوط اجسام را تبیین می کنند. در تبیین، ما از «بیرون» به پدیده نگاه می کنیم و آن را در قالب یک نظام علت و معلولی جای می دهیم.
• فهم (Verstehen): این روش ویژه علوم انسانی است. فهم به معنای درک معنا، انگیزه و نیت پشت اعمال و پدیده های انسانی، تاریخی و فرهنگی است. علوم انسانی به دنبال شناخت «معنای» پدیده ها هستند، نه صرفاً «علت» آن ها. برای مثال، مورخ سعی می کند انگیزه و معنای یک رویداد تاریخی را «فهم» کند، نه اینکه صرفاً علت های فیزیکی آن را «تبیین» کند. فهم نیازمند نوعی همدلی و بازسازی درونی تجربه زیسته فاعل است.

دیلتای این تمایز را حیاتی می داند، زیرا معتقد است که تقلیل فهم به تبیین، به معنای نادیده گرفتن جوهر انسانیت است. انسان موجودی دارای معنا، هدف، اراده و تاریخ است که نمی توان او را صرفاً با قوانین مکانیکی و فیزیکی توضیح داد.

۳.۲. نقد عقل تاریخی: بازتعریف معرفت شناسی

دیلتای هدف خود از نگارش مقدمه بر علوم انسانی را بنیان گذاری «نقد عقل تاریخی» می داند. این نقد، تلاشی است برای بازتعریف معرفت شناسی و ایجاد یک بنیان علمی مستقل برای علوم انسانی، به موازات «نقد عقل محض» کانت که بنیان های علوم طبیعی را بررسی می کرد.

در حالی که کانت بر یک سوژه انتزاعی و فرازمانی برای شناخت تأکید می کرد، دیلتای سوژه شناخت را موجودی تاریخی، فرهنگی، عاطفی و ارادی می داند. شناخت در علوم انسانی، نه از طریق مفاهیم پیشینی و صوری، بلکه از طریق تجربه زیسته (Erleben) و ارتباط با واقعیت تاریخی و فرهنگی انسان ها ممکن می شود. «نقد عقل تاریخی» در پی آن است که نشان دهد چگونه می توان از دل تجربه زیسته و درک ابعاد تاریخی، اخلاقی، دینی، هنری و اجتماعی انسان، به معرفت هایی معتبر و عینی دست یافت.

۳.۳. مفهوم زیست (Life/Erleben): پایگاه فهم

«زیست» یا «تجربه زیسته» (Erleben) مفهومی کانونی در فلسفه دیلتای است. او «زیست» را واقعیت بنیادین و اولیه می داند که علوم انسانی بر پایه آن بنا می شوند. «زیست» صرفاً یک رویداد روانی نیست، بلکه کلیتی پویا و معنادار از احساسات، افکار، اراده ها و اعمال است که در زمان و تاریخ جریان دارد.

«زیست» خود را در «بیان ها» (Ausdruck) متجلی می سازد. این بیان ها می توانند اشکال گوناگونی داشته باشند: از یک کلمه، یک جمله، یک اثر هنری، یک قانون، تا یک نهاد اجتماعی. هر بیان، نمادی از یک تجربه زیسته است و فهم آن بیان، به معنای بازسازی و باززیستی تجربه درونی پشت آن است. خودآگاهی و درون نگری در فلسفه دیلتای، نه به معنای تمرکز بر یک سوژه ایزوله، بلکه به معنای درک این نکته است که خود ما نیز بخشی از همین «زیست» هستیم و تنها از طریق تجربه درونی خود می توانیم به فهم «زیست» دیگران نائل شویم.

۳.۴. علوم روحی (Geisteswissenschaften): دامنه و گستره

دیلتای اصطلاح «علوم روحی» (Geisteswissenschaften) را برای اشاره به حوزه ای از دانش به کار می برد که هدف آن مطالعه واقعیت انسانی و تاریخی است. این اصطلاح در مقابل «علوم طبیعی» (Naturwissenschaften) قرار می گیرد.

«علوم روحی» در دیدگاه دیلتای، شامل طیف وسیعی از رشته ها می شود که امروزه آن ها را با عنوان «علوم انسانی» و «علوم اجتماعی» می شناسیم. این رشته ها عبارتند از:

• تاریخ
• فلسفه
• ادبیات
• هنر (نقاشی، موسیقی، معماری و…)
• حقوق
• اقتصاد
• دین شناسی
• زبان شناسی
• روان شناسی (به معنای توصیفی و فهمی)
• جامعه شناسی (به معنای فهمی)

تفاوت اساسی این علوم با علوم طبیعی، نه در ارزش یا اهمیت آن ها، بلکه در موضوع و روش آن هاست. علوم طبیعی با پدیده هایی سروکار دارند که می توان آن ها را تبیین کرد و قوانین کلی برایشان یافت، در حالی که علوم روحی با پدیده هایی سروکار دارند که باید «فهم» شوند، زیرا معنا، هدف و اراده انسانی در آن ها دخیل است.

ساختار و سیر منطقی کتاب مقدمه بر علوم انسانی: از طرح تا تحلیل

کتاب مقدمه بر علوم انسانی اثری جامع و در عین حال ناتمام است که دیلتای در طول سالیان متمادی روی آن کار کرد. این کتاب در ابتدا با هدف ارائه یک نظام کامل برای علوم انسانی تدوین شد و شامل بخش های متعددی است که هر یک جنبه ای از پروژه فکری دیلتای را روشن می کنند. اگرچه تنها جلد اول آن در زمان حیات دیلتای منتشر شد، اما دست نوشته ها و طرح های او برای مجلدات بعدی، دید روشنی از برنامه فکری او ارائه می دهند.

۴.۱. دفتر اول: طرح نظام علوم انسانی

دفتر اول کتاب با عنوان «طرح نظام علوم انسانی خاص که در آن ضرورت علمی بنیادی اثبات شده است»، به مثابه مقدمه ای بر کل پروژه دیلتای عمل می کند. در این بخش، دیلتای به وضوح هدف خود را بیان می کند: پاسخ به این پرسش که علوم انسانی چیست و چگونه می توان برای آن یک بنیاد علمی معتبر و مستقل از علوم طبیعی فراهم آورد.

او با استدلال های قوی، ضرورت بنیان علمی برای علوم انسانی را اثبات می کند. دیلتای معتقد است که علوم انسانی نه تنها از علوم طبیعی مستقل هستند، بلکه دارای پیکره ای منسجم و روش شناسی خاص خود می باشند که از واقعیت تاریخی و اجتماعی انسان نشأت می گیرد. او در این بخش، به تعریف و تفکیک انواع تصدیقات در علوم انسانی می پردازد و جایگاه شناخت ما از واقعیت اجتماعی-تاریخی را تبیین می کند. همچنین، به بررسی علوم مربوط به افراد و نظام های فرهنگی (مانند حیات اقتصادی، قانون، اخلاق، دین، زبان، هنر، و علم) می پردازد و سازمان خارجی جامعه (تعلیم و تربیت، حکومت) را تحلیل می کند. او در این بخش، رویکردهای پیشین به فلسفه تاریخ و جامعه شناسی را نقد می کند و نشان می دهد که چرا آن ها نتوانسته اند به وظیفه خود در ایجاد یک علم واقعی برای تاریخ و جامعه عمل کنند. هدف دیلتای، تدوین روش شناسی دقیق تر و محکم تری برای این حوزه هاست.

۴.۲. دفتر دوم: مابعدالطبیعه به عنوان بنیاد علوم انسانی: غلبه و افول آن

دفتر دوم به نقد تلاش هایی می پردازد که برای بنیان گذاری علوم انسانی بر مبنای مابعدالطبیعه صورت گرفته است. دیلتای در این بخش، تاریخ اندیشه غرب را از منظر چگونگی رویکرد به شناخت انسان و جهان بررسی می کند. او از تفکر اسطوره ای آغاز کرده و به برآمدن علم در اروپا می رسد.

دیلتای نشان می دهد که چگونه فلاسفه ای مانند دکارت، اسپینوزا، و لایبنیتس تلاش کردند تا با استفاده از مفاهیم مابعدالطبیعی (مانند جوهر یا ذات)، بنیانی برای شناخت انسان و واقعیت ارائه دهند. او این رویکردها را ناکافی می داند، زیرا آن ها قادر به درک پویایی، تاریخیت و تنوع تجربه انسانی نیستند. بخش چهارم این دفتر به «فروپاشی موضع مابعدطبیعی کانت در باره واقعیت» اختصاص دارد. دیلتای اگرچه کانت را پیشرو و آموزگار خود می داند، اما به این نتیجه می رسد که تلاش کانت برای عقلانی کردن مطلق سوژه و تمرکز بر مقولات انتزاعی، او را به نظامی معرفت شناختی تجربی و فراتاریخی سوق داده است که نمی تواند بنیاد مناسبی برای علوم انسانی باشد. دیلتای در اینجا نیاز به یک رویکرد جدید را مطرح می کند که بر اساس تجربه زیسته و ابعاد عاطفی و ارادی انسان شکل گیرد.

۴.۳. دست نوشته های جلد دوم و دفاتر بعدی: تعمیق مباحث

بسیاری از ایده های دیلتای به صورت طرح، دست نوشته و سخنرانی باقی ماندند که پس از مرگ او منتشر شدند. این دست نوشته ها دید عمیق تری به توسعه اندیشه او می دهند و مباحث دفتر اول را بسط و تعمیق می بخشند.

دفتر چهارم: بنیادهای شناخت

این دفتر به مسائل بنیادی شناخت در علوم انسانی می پردازد و بر اهمیت تجربه درونی و آگاهی تأکید دارد.

بخش اول آن با عنوان «امور واقع آگاهی»، اصل پدیدار بودن و تفاوت میان فرایند روانی و محتوای آن را مورد بررسی قرار می دهد. دیلتای نشان می دهد که چگونه ادراک و مفاهیم در یک شبکه روانی کلی، که در حیات روانی انسان مندرج است، پدیدار می شوند و دوام می یابند. او تصریح می کند که هر علم، حتی معیارهای تجربه، خود تجربه ای درونی و دارای قطعیت بدیهی هستند. این بخش، سه جنبه اصلی حیات روانی – ادراک (شناخت)، احساس، و اراده – را از هم تمیز می دهد و به بحث درباره حالات و درجات آگاهی، محدودیت آگاهی و قانون دقت، و وحدت آگاهی و فعل روانی می پردازد. خودآگاهی در ارتباط با سایر خواص حیات روانی نیز تحلیل می شود.

بخش دوم، «ادراک جهان خارج»، به چگونگی شناخت ما از واقعیت بیرونی می پردازد. دیلتای رابطه ادراک و جهان خارج را بررسی می کند و با تأکید بر اصل پدیدار بودن، مرزهای آن را تعیین می کند. او به ارتباط پیچیده بین تجربه خود، جهان خارج، خودآگاهی و آگاهی از اعیان خارجی می پردازد و نشان می دهد که چگونه نظم مکانی و قوانین آن به عنوان نشانه هایی از امور واقع جهان خارج عمل می کنند.

بخش سوم، «ادراک درونی و تجربه های حیات روانی»، به تحلیل عمیق تر درون نگری و تجربه درونی می پردازد. این بخش، خواص بنیادی ادراک درونی و امور واقع روانی داده شده در آن را تشریح می کند. دیلتای روش تجربه درونی و درون نگری را به عنوان ابزاری حیاتی برای علوم انسانی معرفی می کند. او جریان زمان را به عنوان صورت ادراک درونی تحلیل کرده و واقعیت آن را مورد بحث قرار می دهد. در نهایت، به ارتباط ادراک بیرونی و ادراک درونی در شناختن و فهمیدن اشخاص دیگر می پردازد، که این مبحث مستقیماً به مفهوم هرمنوتیک او ارتباط می یابد.

دفتر پنجم: فکر، قوانین و صور آن؛ نسبت آن ها با واقعیت

این دفتر به جنبه های منطقی و مفهومی شناخت می پردازد و چگونگی سازماندهی فکر و رابطه آن با واقعیت را روشن می سازد.

بخش اول «فکر و تحلیل منطقی آن» به کالبدشکافی ساختار تفکر می پردازد. بخش دوم، «وظیفه منطق به عنوان نظریه فکر: روش های انجام دادن این وظیفه و ارزیابی آن ها»، ماهیت و عملکرد منطق را از دیدگاه دیلتای بررسی می کند و روش های گوناگون انجام این وظیفه را ارزیابی می کند.

«قوانین فکر» و «مقولات» در بخش های سوم و چهارم مورد بحث قرار می گیرند. دیلتای به جای مقولات صوری و فراتاریخی کانت، به مقولاتی اشاره می کند که از دل تجربه زیسته و ساختارهای تاریخی ذهن انسان برمی آیند. این مقولات، ابزارهایی هستند که انسان به کمک آن ها واقعیت را سازماندهی و فهم می کند.

در بخش پنجم با عنوان «صور فکر»، دیلتای به تحلیل عناصر سازنده فکر می پردازد. او سه صورت اصلی فکر را مشخص می کند:

• حکم: واحد بنیادی اندیشه که در آن یک رابطه یا ویژگی به یک موضوع نسبت داده می شود.
• مفهوم: تعمیمی از تجربیات و پدیده ها که امکان شناخت کلی را فراهم می آورد.
• استنتاج: فرآیند رسیدن از یک یا چند حکم به حکم جدید.

این بخش همچنین به حوزه اعمال منطقی و چگونگی به کارگیری این صور در فرآیند شناخت و فهم واقعیت اشاره دارد.

دفتر ششم: شناخت واقعیت انسان و نظام علوم انسانی

این دفتر به جمع بندی مباحث پیشین می پردازد و نظام غایتمند واقعیت انسانی و روش های علوم را بازنگری می کند.

دیلتای در این بخش، روش های علوم طبیعی را با روش های علوم انسانی مقایسه کرده و تمایزهای آن ها را برجسته تر می کند. او به تحلیل جامعه و تاریخ می پردازد و مفهوم «واحد حیاتی روان تنی» را به عنوان پایه و اساس هستی بشر معرفی می کند. این واحد نه تنها جنبه های روانی بلکه جنبه های جسمانی انسان را نیز در بر می گیرد و نشان می دهد که این دو از هم جدایی ناپذیرند.

در ادامه، دیلتای به بررسی «نظام های فرهنگی» (cultural systems) می پردازد که تجلیات بیرونی «زیست» انسانی در طول تاریخ هستند. این نظام ها شامل حیات اقتصادی، قانون، اخلاق، دین، زبان، هنر، و علم می شوند. او همچنین «سازمان خارجی جامعه» را مورد تحلیل قرار می دهد که شامل تعلیم و تربیت و حکومت است.

در نهایت، این دفتر به اهمیت تاریخ کلی و نقش تعلیم و تربیت در شکل گیری و انتقال فرهنگ می پردازد. دیلتای با این مباحث، تصویر جامعی از علوم انسانی به عنوان دانشی که به بررسی پیچیدگی های «زیست» انسانی در تمام ابعاد تاریخی، فرهنگی و اجتماعی آن می پردازد، ارائه می دهد.

ما طبیعت را تبیین می کنیم، اما زندگی روحی را می فهمیم. این جمله دیلتای، عصاره اصلی تمایز معرفت شناختی او بین علوم طبیعی و علوم انسانی را بیان می کند.

هرمنوتیک دیلتای: چگونگی فهم در علوم انسانی

هرمنوتیک، یا علم تأویل و تفسیر، برای دیلتای نه تنها یک روش، بلکه قلب روش شناسی علوم انسانی است. اگر علوم طبیعی به دنبال تبیین پدیده ها از طریق قوانین علی و معلولی هستند، علوم انسانی با کمک هرمنوتیک، معنا و ارتباطات درونی پدیده های روحی و تاریخی را «فهم» می کنند.

«فهم» (Verstehen) در عمل از دیدگاه دیلتای، فرآیندی پیچیده و چندلایه است که شامل مراحل زیر می شود:

1. همدلی تاریخی و بازسازی تجربه زیسته: فهم یک عمل یا بیان انسانی، مستلزم این است که مفسر (فهمنده) خود را در موقعیت تاریخی و فرهنگی فاعل قرار دهد. این به معنای تلاش برای «باززیستی» تجربه درونی و مقصود (نیت) فاعل است. این همدلی صرفاً عاطفی نیست، بلکه یک تلاش شناختی برای درک جهان بینی، ارزش ها و شرایطی است که عمل یا بیان در آن شکل گرفته است.
2. فهم از جزء به کل و از کل به جزء (چرخه هرمنوتیکی): فهم یک متن، یک رویداد تاریخی، یا یک اثر هنری، یک فرآیند دایره ای است. برای فهم اجزای یک کل، باید کل را در نظر گرفت و برای فهم کل، باید اجزای آن را درک کرد. مثلاً، برای فهم یک جمله، باید مفهوم کل پاراگراف را در نظر داشت و برای فهم پاراگراف، باید به کل متن توجه کرد. این چرخه نشان می دهد که فهم یک فرآیند پویا و مداوم است که در آن، دیدگاه اولیه ما نسبت به کل، با فهم جزئیات اصلاح می شود و جزئیات نیز در بستر کل معنا می یابند.
3. اهمیت بیان ها (Ausdruck): فهم، از طریق «بیان ها» صورت می گیرد. هر آنچه از درون انسان به بیرون می آید و قابل مشاهده یا درک است (زبان، اعمال، آثار هنری، نهادها و…)، یک بیان از تجربه زیسته است. فهم این بیان ها به معنای عبور از ظاهر آن ها به سوی معنای درونی و نیت اصلی است.

تفاوت اساسی فهم با تبیین در این است که فهم به دنبال کشف قوانین عمومی نیست، بلکه به دنبال درک منحصر به فردی از هر پدیده تاریخی و فردی است. تبیین پدیده ها را به «قضیه» و «نتیجه» تقلیل می دهد، در حالی که فهم، آن ها را به عنوان «تجلی» و «معنا» درک می کند. این تمایز روش شناختی، بنیان مشروعیت بخشی دیلتای به علوم انسانی را تشکیل می دهد.

اهمیت و تأثیر مقدمه بر علوم انسانی: میراث ماندگار

کتاب مقدمه بر علوم انسانی، با وجود ناتمام ماندن، تأثیری عمیق و ماندگار بر تاریخ فلسفه و علوم انسانی گذاشته است. جایگاه این کتاب در تاریخ فلسفه قاره ای و به ویژه در توسعه مکاتب هرمنوتیک، انکارناپذیر است.

یکی از مهم ترین دستاوردهای دیلتای، مشروعیت بخشی به علوم انسانی به عنوان یک حوزه مستقل و دارای روش شناسی خاص خود بود. در اوج شکوفایی علوم طبیعی، دیلتای با قدرت استدلال نشان داد که واقعیت انسانی، تاریخی و فرهنگی را نمی توان صرفاً با ابزارهای علوم طبیعی شناخت. او با تأکید بر مفهوم «فهم» به عنوان یک روش شناختی متفاوت از «تبیین»، مسیر را برای توسعه شاخه های نوین فلسفی و علمی هموار ساخت.

تأثیر اندیشه های دیلتای بر متفکران بعدی بسیار گسترده است. ادوارد هوسرل، بنیان گذار پدیدارشناسی، به شدت تحت تأثیر مفهوم «تجربه زیسته» (Erleben) دیلتای قرار گرفت و آن را در فلسفه خود پروراند. مارتین هایدگر، فیلسوف اگزیستانسیالیست هرمنوتیکی، بسیاری از مفاهیم خود مانند «وجود در جهان» و «فهم هستی» را بر پایه آرای دیلتای بنا نهاد. هانس گئورگ گادامر، یکی از برجسته ترین فیلسوفان هرمنوتیک قرن بیستم، هرمنوتیک فلسفی خود را در ادامه تلاش های دیلتای برای بنیان گذاری فهم به عنوان یک روش هستی شناسانه گسترش داد.

دیلتای با اصرار بر اهمیت تاریخیت و فرهنگ در شکل گیری آگاهی و شناخت انسانی، نقطه آغاز بسیاری از رویکردهای نوین در علوم اجتماعی، انسان شناسی و مطالعات فرهنگی شد. اندیشه های او در حوزه مطالعات میان رشته ای امروزی نیز کاربرد فراوانی دارد، جایی که پیچیدگی های انسان و جامعه نیازمند رویکردهایی فراتر از صرفاً تبیین های علت و معلولی هستند.

همچنین، دیلتای با تأکید بر «زیست» به عنوان واقعیت بنیادین، راه را برای جریان های فلسفی ای چون فلسفه زندگی و اگزیستانسیالیسم گشود که بر تجربه فردی، معنای وجودی و ابعاد غیرعقلانی انسان تأکید داشتند. کتاب مقدمه بر علوم انسانی نه تنها تاریخ اندیشه را متحول ساخت، بلکه به ابزاری برای درک عمیق تر و انسانی تر از خود و جهان پیرامونمان تبدیل شد.

نتیجه گیری: دیلتای، بنیان گذار روح در علم

ویلهلم دیلتای در کتاب مقدمه بر علوم انسانی، با شجاعت و ژرف اندیشی، به یکی از بنیادی ترین چالش های معرفت شناختی عصر خود پاسخ داد: چگونه می توان علوم انسانی را در کنار علوم طبیعی، با هویتی مستقل و روش شناسی خاص خود، تثبیت کرد؟ او با معرفی مفاهیم «نقد عقل تاریخی»، «فهم» (Verstehen) و «تجربه زیسته» (Erleben)، نه تنها بنیانی نظری برای علوم روحی فراهم آورد، بلکه مسیر را برای توسعه مکاتب فکری بزرگی چون پدیدارشناسی و هرمنوتیک فلسفی هموار کرد.

دیلتای با تأکید بر اینکه «ما طبیعت را تبیین می کنیم، اما زندگی روحی را می فهمیم»، تفاوت بنیادین میان موضوع و روش این دو حوزه از معرفت را آشکار ساخت. او نشان داد که زندگی انسانی، با تمام ابعاد تاریخی، فرهنگی، عاطفی و ارادی اش، نیازمند رویکردی متفاوت از کشف قوانین کلی و علی است؛ رویکردی که در پی درک معنا، نیت و ارتباطات درونی پدیده ها باشد. خلاصه کتاب مقدمه بر علوم انسانی (نویسنده ویلهلم دیلتای) نشان می دهد که چگونه این اثر، فراتر از یک تحلیل فلسفی صرف، دعوتی است به یک نگاه عمیق تر و انسانی تر به تاریخ، فرهنگ و خودمان. مطالعه کامل این کتاب، دروازه ای به سوی درک ژرف تر بنیان های معرفتی علوم انسانی و چگونگی شکل گیری فهم ما از جهان است.