تغییرات اجتماعی پس از انقلاب

1. ایران مانند همه ی کشورها و ملت های دیگر، در طول تاریخ، دستخوش تغییراتِ گاه آهسته و گاه سریع و گاهی بنیادین شده است. اساسا زنده بودنِ هر ملتی را می توان از تغییراتی فهمید که در ساحت های مختلف تجربه می کند. تحولات اجتماعی که به تعبیر “گی روشه”، مجموعه ای از تغییرات محسوب می شود، امر مشترک همه ی انسان هایی است که با هم زیسته اند. تغییر و تحولات اجتماعی، امری طبیعی و از جهتی ضروری برای رشد و شکوفایی است.

در برابر تغییرات، دو رویکرد اساسی را از هم می توان تفکیک کرد:
رویکرد اول، تغییر و تحولات و افت و خیزها را امری طبیعی و ضروری برای رشد و شکوفایی و به نحو عادی رخ دادنی می داند.
رویکرد دوم تغییر و تحولات را امری بیمارگون و غیرطبیعی تلقی کرده و از این رو در برابر آن مقاومت کرده، آن را سرکوب می کند و در پی حذف این تغییرات است. این گروه خواسته و ناخواسته، به جامعه ی ایستا و فریز شده تمایل دارند و “امر متفاوت” را نه شاخصه ی انسانی، که آسیبی نگران کننده ارزیابی می کنند.

پیش فرض نوشته ی حاضر، این است که تغییرات معرفتی و اجتماعی امری طبیعی است. اما بر این نکته اذعان دارد که با همه ی نقاط مشترک میان جوامع، اما تغییر و تحول امری خطی نیست و هر ملتی به گونه ای خاص آن را تجربه می کند. به تاریخ که بنگریم، دوره هایی از ثبات و بی ثباتی، ایستایی و پویایی می بینیم؛ با این تفاوت که در سده های اخیر و به ویژه در دهه های اخیر، سرعت و عمق تغییرات، بشدت افزایش یافته و دگرگونی های سریعی، پیاپی رخ می دهد.

2. اگر سرنوشت و سرگذشت ایران را از انقلاب 57 به این سو ،در نگاهی گذرا و سریع جستجو کنیم، به نظر می رسد تغییرات چشمگیری در سه ناحیه ی زیر رخ داده است:
اولا در نگرش های سیاسی،
ثانیا سبک زندگی
ثالثا باورهای دینی

از این که چه علل و عواملی سبب تغییرات شده است، می گذریم و صرفا به توصیف مختصر تغییرات در ساحت نگرش های سیاسی جامعه اکتفا می کنیم.
وقتی از جامعه سخن به میان می آید، منظور قشر بزرگ، جماعت چشمگیر و گروه قابل توجهی از جامعه مورد نظر است. به عبارتی دیگر، فعلا از این که تغییرات در چه درصدی از جامعه رخ داده است، صرف نظر کرده و البته بر این نکته پافشاری می کند که بخش بسیار بزرگی از جامعه درگیر این تغییرات هستند به نحوی که نمی توان آن ها را نادیده گرفت و سرنوشت آینده نیز به همین تغییرات گره خورده است.

به نظر می رسد در ساحت نگرش های سیاسی دست کم در چهار جنبه تحولی غیرقابل انکار رخ داده است:
الف) حکمفرمایی واگذاری به حکفرمایی کارگزاری
ب) حکومت دینی به حکومت عرفی
ج) حکومت همه جانبه به حکومت محدود
د) حاکمیت روحانیان به حاکمیت متخصصان

اگر چهار بعد نگرش سیاسی جامعه را از ابتدای انقلاب در نظر بگیریم، با چهار دوره ی تغییر اجتماعی روبرو می شویم:
الف) دوره ی هم افقی نگرش سیاسی مردم و حاکمان
ب) دوره ی شک در نگرش های سیاسی و انفعال مردم در عمل
ج) دوره ی ناهم افقی آشکار و فعال مردم با نگرش سیاسی حاکم
د) دوره ی تعارض و تضادهای گسترده

در دوره ی هم افقی ابتدای انقلاب، عموم مردم با سیاست ها و نگرش های سیاسی حاکمیت در پیوند و انسجام بودند. از این رو هم از حاکمیت تبعیت و هم از مجموعه ی رخ دادها حمایت می کردند. جریان غالب در این دوره “تبعیت- حمایت” بود. در این دوره است که نوعی همسویی، همکاری و حتی در صورت لزوم ایثار و از خودگذشتگی در جامعه شکل می گیرد.

با این همه، جامعه در تجربه ی بن بست ها و مصایب، نسبت به باورهای سیاسی خود به چالش می رسد و دوره ای از شک را آغاز می کند. از این رو همسویی و هم افقی پیشین به سردی می گراید و فاصله ای معنادار در حوزه ی نگرش سیاسی آغاز می گردد. مشخصه ی این دوره، “شک- سکوت” بود. دوره ای از تردید در باره ی باورهایی که یکی پس از دیگری، سرشان به سنگ واقعیت می خورد.

در دوره ی سوم گرچه این ناهم افقی و فاصله ی ارزشی، در حیات سیاسی و صحنه ی جامعه نمود آشکار نداشت و ارتباط مسالمت آمیز گفت وگویی برقرار بود. اما جامعه بتدریج سفره ی معرفتی و نگرشی خود را از حاکمان جدا کرد. این دوره را می توان به عنوان “دوره ی تعلیق و انفعال” نام برد. اما این دوره نیز تمام شد و نوعی ناهم افقی آشکار بر پیشانی سیاست هویدا شد.

آتش فشان خاموش تغییرات، در دوره ی سوم فوران کرد و از ناهمسویی مسیله خیز خبر داد. خبری که شنیده نشد و حاکمیت دود آتش فشان ناشی از تغییرات را نادیده انگاشت. دوره ی چهارم، اما دوره ی تعارض ها و تضادهای آشتی ناپذیر رخ نمود. دوره ای که به درستی می توان از آن به عنوان “بحران ناهم افقی متعارض” میان گروه های بزرگی از جامعه با نگرش سیاسی مستقر نام برد. دوره ای از سوتفاهم های عمیق و گسترده که پس از آن، هر چیزی، حتی هر امر عادی، به مسیله ی اجتماعی تبدیل می شود. ما اکنون در این دوره بسر می بریم. مشخصه ی این دوره ، شرایطِ”حداکثر ممکن سوتفاهم” است.

تغییر و تحولات اجتماعی و معرفتی را در جامعه ی ایران پس از انقلاب، باید طبیعی تلقی کرد، اما آن چه تغییرات را به چالش سیاسی و کشمکش تبدیل کرده است، این است که ساختار سیاسی و حاکمیت مستقر، تغییرات را به رسمیت نمی شناسد و آن را امری مرضی و بیمارگون می داند. از این رو به جای فهم تغییرات و سپس همراهی و آشتی با آن، به تقابل و ستیز رو آورده است. تقابلی که واجد آثار و نتایج تلخ و جبران ناپذیر است و تنها آینده را در تاریکی فرو برده است

*جامعه شناس

216216